Sannadkan 2025, 5 saxafi oo Al-Jazeera ah ayaa lagu bartilmaameedsaday...
1. Tirakoob iyo Xogta Cilmiyeysan
Sanadihii ugu dambeeyay, saxafiyiinta waxaa si ba’an loola kacayaa – 2024-kii waxaa dunida lagu dilay 124 saxafi, oo tirada 2024 ka badan sanadkii 2007 (113 dil) . Gaza keliya, ilaa Juun 2025, waxaa la dilay in ka badan 170 saxafi ; tirakoobka Gaza dowladda, loo kordhiyey ilaa 217 .
Sannadkan 2025, 5 saxafi oo Al-Jazeera ah ayaa lagu bartilmaameedsaday weerar diyaaradeed oo ka dhacay hareeraha Isbitaalka Al-Shifa — oo uu ku jiro Anas Al-Sharif — oo falkaas loo arkay "dilka tooska ah" iyo dembi caalami ah .
Tusaallo kale oo muujinaysa caburka dhibaatada: Ciidanka Israel ee reer Liiban ayaa baabuurka Reuters ku dilay wariye si cad u caddaanayey, iyadoo UN ay ku tilmaamtay in tani ay ku xadgudub sharci caalami ah tahay .
Xadhigyo saxafiyiin ah oo xirnaanaya, tusaale: Sandra Muhoza oo ka socota Burundi, tan iyo sanadkii 2024 ayaa lagu xukumay xadhig muddo 18-bilood ah, xitaa inkastoo racfaan sharci ah halis ku ahaa ansaxa, wali waa xiran .
Xadhiga guud ee saxafiyiinta, CPJ (2022) wuxuu diiwaan geliyey 363 saxafi oo la xidhay; RSF-na waxay sheegtay 533 oo xiran sanadkii 2022, iyadoo haweenka saxafiyiinta ay si gaar ah halis ugu jiraan .
2. Tusaalooyin Muhiim ah oo Caafimaadka Caalamiga ah
Reuters Beirut, 2023: Dilalka noocaas ah waxay muujinayaan in xitaa wariyeyaasha leh aqoonsi muuqda amni loo leeyahay lagu bartilmaameedsanayo .
Sandra Muhoza (Burundi): Mas'uuliyiinta Sudan ee gacanta ku haya ayaa qaadatay tallaab sharci darro ah oo saxafiyiinta ku xad-gudbaya xuquuqdooda si ay u aamusiso .
3. Sharciyadda Caalamiga ah ee Ilaalinta Saxafiyiinta
Qaramada Midoobay: Waxaa jira UN Plan of Action on the Safety of Journalists and the Issue of Impunity (2012), kaas oo diiradda saaraya ka hortagga, difaaca, iyo maxkamadaynta dembiyada ka dhanka ah saxafiyiinta .
UNESCO waxay leedahay Observatory of Killed Journalists iyo tirooyin muhim ah: in ka badan 1,700 saxafi ayaa lagu dilay tan iyo 1993, celcelis ahaan mid la dilo afartii maalmoodba hal mar .
CITC (ICCPR) iyo Universal Declaration of Human Rights sidoo kale waxay si xooggan u taageerayaan xorriyadda hadalka iyo ilaalinta saxafiyiinta, inkastoo qaar ka mid ah dowladuhu ay dhaqan gelin la'aan muujiyaan .
4. Natiijooyinka iyo Talo Balaadhan (Call to Action)
Falanqeyn cilmiyeed: Dilka, hanjabaadda, iyo xadhigga saxafiyiinta waa dembiyo caalami ah oo halis gelinaya dimuqraadiyadda, xuquuqda aadanaha, iyo xaqa bulshada u leedahay xogta. Munaasibado kalfadhiyo ah ayaa lagama maarmaan ah si loo baadho.
Talooyin wax ku ool ah:
Maxkamadeyn dhab ah — in la xoojiyo dhaqangelinta sharciga, loona qaado tallaabo sharci ah cid kasta oo ku kacda dembi ka dhan ah saxafiyiinta.
Qaab-difaac degdeg ah — in la abuuro barnaamijyo ilaalin iyo gargaarka sharciga ee saxafiyiinta halista ku jira.
Wacyigelin bulsho — si bulshada loo fahamsiiyo muhiimadda saxaafadda madax bannaan, iyo khatarta ka imaanaysa dilkeeda ama cabsi gelinteeda.
Xoojinta heshiisyada caalamiga ah — dowladaha waa in ay dhaqan geliyaan qorshayaasha UN iyo UNESCO, ku daro TACFA (UN Plan), una hoggaansamaan is-afgarad jihaysan xuquuqda saxafiyiinta.
*Gunaanad
Warbixintan cilmiyeed waxay iftiiminaysaa xaqiiqooyin murugo leh oo muujinaya in safka koowaad ee saxafiyiintu uu wajahayaa hanjabaad, xadhig, iyo xitaa dil. Waxaa muhiim ah in ay qabsato saxaafad madax bannaan, xukuumaduhu u istaagaan
ilaalinteeda, iyo in ururada caalamiga ah ay tallaabo muuqata qaadaan. Saxaafad badbaado leh = bulshada helaysa xaqiiqda.
Cali Biixi
hadhwanaag 
