1- Taariikhda & Marxaladaha Sirdoonka Somaliland
Qodobkan waa mawduuc qoto dheer oo muhiim ah oo taabanaya taariikh, siyaasadda, iyo mustaqbalka hay’adaha sirdoonka ee Somaliland.
Waxa aan kuugu diyaarin karaa diraasad cilmiyeed dhammaystiran, si habaysan, oo leh falanqayn cilmi iyo tusaalooyin caalami ah, ka dibna aan soo jeedin talooyin wax-ku-ool ah oo dib-u-habayn ah.
Diraasad Cilmiyeed: Sirdoonka Somaliland – Burburkii, Casharradii iyo Mustaqbalka
*Hordhac:
Sirdoonku waa laf-dhabarta qaranka. Waa hay’adaha qarsoodiga ah ee isu taaga badbaadada dalka, ilaalinta madax-bannaanida, iyo kasbashada awood siyaasadeed iyo dhaqaale oo caalami ah. Taariikhda Somaliland (2003–2010) waxay ahayd mid ay hay’adaha sirdoonku lahaayeen kalsooni iyo awood, balse 2010 kadib waxa dhacay burbur siyaasadaysan oo saameeyay waxtarkoodii.
Su’aasha ugu weyn ee daraasaddani ka jawaabayso waa: maxaa dhacay, xaggee lagu dhacay, sideese loo sixi karaa?
1- Taariikhda & Marxaladaha Sirdoonka Somaliland
2003/2010: Xilli awood buuxda:
Hay’adaha sirdoonku waxay ahaayeen kuwo lagu kalsoon yahay.
Waxay si firfircoon uga hortageen budhcad
-badeedda, argagixisada, iyo faragelinta shisheeye.
Waxay ahaayeen hay’ad qaran oo isku duuban, aan lagu dhex milmin siyaasad beeleed.
*2010 kadib: Siyaasadeynta & burburka:
Sirdoonkii waxa loo beddelay qalab siyaasadeed.
Waxaa la kala dhex galay beelo, kooxo iyo dano shisheeye.
Dalal cadow iyo dano kala duwan wata ayaa gudaha uga dhex shaqeeyay (Jabuuti, Soomaaliya, Qatar, Turkey).
Siyaasadda arrimaha dibedda waxa leexiyay shaqsiyaad dano gaar ah wata (Ex-wasiir Maxamed Cabdilaahi Cumar iyo X. iwm).
Hawada, amniga, iyo xog
-ururinta qaranka waxay noqdeen kuwo aan la isku hallayn karin.
2- Awoodaha Sirdoonka iyo Faa’iidada uu Qaranku ka helo:
Ilaalinta qarannimada → Sirdoonku waa indhaha iyo dhagaha qaranka.
Ka hortagga khataraha gudaha & dibedda (argagixiso, basaasiin, budhcad siyaasadeed, iyo burburin dhaqaale).
*Qorsheynta siyaasadda :
Siyaasiyiintu waxay ku shaqeeyaan xogta sirdoonka.
Xoojinta diblomaasiyadda ,
Sirdoon xoog leh waxa uu leeyahay saaxiibo caalami ah oo xog la wadaaga.
*Horumarka dhaqaalaha :
Maalgashaduhu wuxuu ku kalsoonaankaraa
dal leh nidaam amni xog ogaal ah.
3- Tusaalayaal Caalami ah:
*Pakistan (ISI)
ISI waa hay’adda sirdoonka ugu xooggan gobolka Aasiya.
Waxay awood badan ku leedahay milatari, siyaasadda gudaha,
iyo xidhiidhka caalamka.
Waxay noqotay aalad Pakistan ku ilaaliso maslaxadeeda gudaha iyo dibedda (Afghanistan, India iyo iran).
*USA (CIA, FBI, NSA):
Sirdoonka Maraykanku waa mid nidaamsan, kala qaybsan, balse isku xidhnaan leh oo 17 qeybood kala ah. Laakiin wada shaqeyni ka dhexeyso.
Waxay ku guulaysteen la
-dagaalanka argagixisada,
difaaca cyber-ka, iyo ilaalinta awoodooda dhaqaale iyo siyaasadeed.
Awoodooda waxaa lagu cabbiraa maalgashi balaadhan, tababar joogto ah, iyo cilmi
-baadhis tiknooloji.
4- Sirdoonka Guulaysta vs.
Kan Guul-daraysta:
*Sirdoonka guulaysta:
Xog sax ah ayuu soo uruuriyaa waanu u madax banaan yahay shaqadiisa oo siyaasadi kuma lug laha iyo gacmoshisheeye.
Siyaasadda qaranka ayuu si qarsoodi ah u hageyaa.
Waa aan siyaasadaysnayn, wuxuuna ka sarreeyaa danaha kooxeed.
Wuxuu leeyahay cilmi, xirfad, iyo tiknooloji casri ah.
Wuxuu dhisaa xidhiidh caalami ah.
*Sirdoonka guul
-darraysta:
Wuxuu noqdaa qalab siyaasadeed oo kooxo isticmaalaan.
Xogtiisa lama aamini karo, waxayna noqotaa mid been ah ama xagjirnimo ku dhisan ama koox gaari ku adeeganayso.
Wuxuu noqdaa mid beelaysan ama shisheeye gacantiisa ku jira.
Waxa uu lumiyo kalsoonida shacabka iyo xukuumadda.
5- Maxaa Somaliland Ka Qaldamay?
Siyaasad beeleed iyo kooxo ayaa ku dhex milmay daba gaar ah leh.
Dibedda ayaa gacanta ku dhigtay go’aamadii waaweynaa (hawada, diblomaasiyadda , hay'adda qaramada midoobay iyo qaar kale oo la mid ah).
Tababar, tiknooloji, iyo xirfado casri ah lama helin.
14 sano oo xukun ah ayaa lagu burburiyay nidaamkii sirdoonka mudadii xisbigakulmiyetalada dalka hayay .
Sababtoo ah:
SNM ayaa dhismaheedii colaawadi ka dhaxeysay sirdoonka iyo jabhadii SNM
Colaadii nopcaas ahayd ayay ku maamuleen , dawladnimadii iyo sirdoonkii.
6- Sida Loo Sixi Karo (Talooyin)
1- Dib
-u-habayn buuxda .
Sirdoonku waa in dib looga saaraa siyaasadda, laguna soo celiyaa heer qaran.
2- Sharcinimo & xeerar cad :
Waa in la dejiyo sharciyo qayaxaya awoodda iyo xuduudaha sirdoonka.
3- Tababar & cilmi :
In laga faa’iidaysto dalalka khibradda leh (Pakistan, Turkey, USA, Ethiopia iyo dadkii sirdoonkadalka somalilandu ahaa ee dhisay markii horeba).
4- Tiknooloji casri ah
: Sirdoonku waa inuu yeeshaa awood cyber, sirdoon dijitaal ah, iyo xog ururin casri ah.
5- Xidhiidh caalami ah :
Somaliland waxay dhisi kartaa iskaashi sirdoon (intelligence sharing) dalalka ay wada shaqaynta leeyihiin.
6- Xisaabtan & kormeer :
In la sameeyo guddi qarsoodi ah oo Baarlamaanka hoos yimaadda si loo hubiyo in aan la siyaasadayn.
7- Kalsoonida shacabka :
Sirdoonka wanaagsan waa mid dadka ilaalinaya, ee aan dadka cabsi gelin.
*Gunaanad:
Sirdoonka Somaliland wuxuu soo maray guul iyo guul
-darro.
Guushii 2003/2010 waxay muujisay awoodooda
Halka burburkii 2010 kadib uu muujiyay halista siyaasadaysiga.
Haddii maanta dib loo habeeyo, Somaliland waxay noqon kartaa dal leh sirdoon awood badan oo la jaan qaadi kara Pakistan iyo USA
kuwaas oo ku dhisan cilmi, tiknooloji, iyo siyaasadda qaranka iyo waayo aragnimo sirdoon.
Diraasad : Cali Biixi
hadhwanaagnews 
