Maqaalkan koobaan waxa aynu ka qaadaa dhigi doonnaa waxyaabaha keenay shaqo la’aanta haysata dhallinyarada Somaliland iyo saameynta ay ku yeelanayso iyo waliba sida looga bixi karo mushkiladan, inaga oo maqaalkan dhexdiisa kaga jawaabi doonna su’aalo maanga bulshadeena mashquuliyey sida dalkeena ma shaqo yari  baa ka jirta  mise shaqaale la’aan?

Dhalinyarada Somaliland ayaa ka cabanaya shaqo yari soo wajahda, gaar ahaan marka ay jaamacadaha soo dhammeeyaan, qiyaas ay samaysay wasaarada qorshaynta ayaa lagu ogaaday in 85% dhalinyaradu ay shaqo la’aan yihiin.

Ajaanibta ku nool Somaliland oo 20 kun gaaraya, ayaa qabta shaqooyin inta badan dhalinyaradu ka faanaan ama aanay u lahayn khibrad.

Waa maxay shaqo la’aantu

Shaqo la’aantu waa helid la’aanta fursad shaqo uu heli waayo qof shaqayn Kara hadan raba oo raadinaya. Qeexidaas waxaynu ka qaadanaynaa in qof walba oo aan shaqo haynin inuusan shaqo la’aan ahayn, sida ardayda, hawlgabka iyo dadka aan jidh ahaan iyo maskax ahaanba dhamaystirnayn iyo xitaa qofka aan la iman dadaal lagu heli karo shaqo.

Noocyada shaqo la’aanta

Shaqo la’aantu waxay ku iman kartaa afar sababood midkood hadaynu dhinaca kalana ka istaagnana shaqo waayuhu afartaa sababood midkood ayuu ku waayi karaa shaqo.

1.     Shaqo waaye xilliyeed: waxa uu shaqo la’aan noqdaa xilliyada xilli ka mid ah oo ayna shaqadiisu munaasib ku aheyn.Tusaale ahaan qofka xilliga qaboobaha iibiya dharka dhaxanta celiya marka uu xilliga kulayluhu soo galo waxa soo wajahaysa shaqo yari amaba se shaqo la’aan.

2.     Shaqo waaye dhaqdhaqaaq suuqeed: waa shaqo la’aanta uu keeno isbeddelka dhaqaale tusaale ahaan marka uu dhaqaalaha hoos u dhac ku yimaado, shirkadahana wax soo saarkooda  ayaa hoos u dhaca, hadii uu wax soo saarkoodiina hoos u dhacay waxa sidoo kala hoos u dhacaysa faa’idadoodii, hadaba hoos u dhacaa ku yimid faa’idadoodii waxay ku kalifaysaa in shaqaalahoodii ay dhimaan. Dadkaas shaqada ku waayay xaaladaas ayaa loo bixiyey shaqo waaye dhaqdhaqaaq suuqeed.

3.     Shaqo waaye dib u qaabayn xirfadeed: waa shaqo la’aanta shaqo waayaha ku dhacda marka uu xirfad uu hore ugu shaqaysan jirey laga guuro taas oo ay sababtay hore-umar xaga technolajiyada laga sameeyey awgeed sidaas Na uu ku noqday mid aan xirfadiisa loo baahnayn. Hadaba waxa uu shaqo uu dib ugu heli karaa qofka ay taas oo kale ku dhacdo in uu dib uqaabayn ku sameeyo xirfadiisa oo uu barto xirfadaha cusub ee suuqa looga baahanyahay

4.     Shaqo la’aan dabiici ah: waxay culimadda dhaqaaluhu sheegaan in shaqo la’aanta aan marnaba laga dhigi Karin zero oo ay marwalba bulshada dhexdeeda shaqo la’aantu ka jirayso laakiin marka shaqo abuur buuxa la gaadho (full employment) ay kaliya jirto nooca  shaqo la’aanta ee uu shaqo waayuhu uu  iskii u doorto.

Door intee le’eg ayay shaqadu ka qaadataa hore-umarka bulshada

Shaqadu waa sharaf qofka bini aadamka ah waxay u tahay heybad iyo karaamo, shaqaday doonto ha ahaato marka laga reebo shaqooyinka islaamka dhexdiisa xaaranta ka ah. shaqadu waxay ka nadiifisaa bulshada dhamaan shaqo la’aanta Hadii lagu kala duwan yahay shaqooyinka ceeb ma aha oo qof walba waxa uu ku shaqaystaa waxa uu aqoonta uleeyahay laakiin sax maaha in laysku liido shaqooyinka qaar sida xammaalka ama biro garaaca, waayo rusushii la soo diray qaarbaa ka soo shaqeeyay qaarna waxay ahaayeen nijaar qaarkalana tujaar bay ahaayeen qaarna adhi bay soo raaci jireen waxa xusid mudan si loo helo hore-umar in aan la isku liidin shaqada.

Hadaba iyadooy sida tahay dalkena manta waxa ka taagan dhibaato shaqo la,aaneed oo ragaadisay hamiga dhalinyaro badan oo jamacadaha kasoo baxaysa sanad kasta. Sidaa la’ajiligeed waxaynu kusoo qaadan doonaa ah mushkilada shaqo la,aanta. Maxaa  keenay? Sidee looga bixi karaa shaqo la,aanta? Inagoo midkasta si qoto dheer ugu faah faahin doono.

QAYBTA 1AAD:SHAQO LA’AANTA MAXA KEENAY?
Been ma aha hadaan ku idhaahdo camal la’aantu wa dhibaato dunida oo dhan kajirta oo wada saamaysay balse heerka shaqo la’aantu uun uu ku kala badanyahay wadamada dunida, hadii aynu inyar dib ugu noqono kacdoonadii kadhacay wadamada carabta sanadihii inasoo dhaafay afka qalaadna loo yaqaan (Arab spring) ama gugii carabta, waxa ugu wayn ee uu ka kacay waxay ahayd shaqo la’aanta dhalinyarada oo aad ubadatay wadamadaas.

Hadaba marka aad Somaliland daristo shaqo la’aantu waxay maraysaa heerkii ugu saraysay abid 85% taasoo ka dhigan in afar meeloodow saddex meelood dadka Somaliland ku nooli aanay wax shaqo ah hayn nolol maalmeedkoodana aanay kafayn Karin, taasoo keentay in dhalinyaradii lafdhabartii wadanka ahayd ay hadhcad tahriibaan oo ay mawjadaha badda iyo saxaraha weheshadaan gaajo, haraad iyo walibana jidhdil ay ugaystaan calooshooda ushaqaysayaal lagu magacaabo magafayaal, dhinaca kale waalidkii soo tarbiyadeeyay ee kusoo tabcay ee sugayay inay nasiyaan ayaa marka lasoo sheego in inankoodi/inantoodi tahriibeen ay kunoqotaa naxdin iyo werwer taasoo mararka qaarna keenta caafimaad daro lasoo darista hooyada dhashay inankaasi/inantaasi tahriibtay.

Hadaba iyadooy xaaladu sidaa tahay ayaad arkaysaa in aan si hufan loogu hawlgalin sidii wax looga qaban lahaa shaqo la’aanta dhalinyarada, balse layidhahdaa dhaqaalaheenaa yar oo waxba kama qaban karaynu, waxaynu nahay dal yar oo curdina oo aan la aqoonsanayn marka awood malihin aan wax kaga qabano, lakin aan idin waydiiyee Taiwan miyaa la aqoonsan yahay?

Sinagapore miyaa la aqoonsan yahay?Jawaabtu waa maya haddana waxay dhisteen dhaqaale ay kula tartamayaan manta wadamada Europe arintuna dhaqaale badan oo aad haysato iyo aqoonsi kuma xidhnee waxay ku xidhantahay sidaad wax u maamulato

Hadaba waxa iswaydiin leh dhibaatadanshaqo la’aanta maxa keenay?Maxaa se wax looga qaban waayay? Maxay xukuumadu ay talaabo cad uga qaadi wayday si loo yareeyo shaqo la’aanta dhalinyarada ulana iman wayday qorshe cad oo ku wajahan shaqo la’aanta dhalinyarada?
Waloow aynan halkan kusoo koobi Karin sababaha keenay shaqo la,aanta hadana waxaan soo qaadan doonnaa dhowrkan qodob oo aan isleeyahay waa kuwa ugu muhiimsan.

1.Nidaamka waxbarasho ee jaamacadaha wadanka oo aan inta badan ku salaysnayn baahida wadanka taala

Tusaale ahaan  wadamada horumaray waxa lasameeyaa waxa loo yaqaan qorshaynta shaqaale waynaha qaranka ama (National Human Resource Planning) taasoo lasoo saaro muxu shaqaale wadanku haystaa?Se maxa shaqaale loo baahanyahay sanadka soo socda? Imisa Dr? Imisa Eng? Imisa dhaqaaliyahan?Imisa xisaabiye?Imisa farsamo yaqaan? Iwm.Sidoo kale waxa la qiimeeyaa kuliyadaha uu wadanku ubaahanyahay ee fursado shaqo laga heli karo iyagoo marwalba qiimaynaya baahida shaqo ee wadanka taalaa maxay tahay?Se maxa wadanku ubaahanyahy?tusaale ahaan hadii uu wadanku xeeb ku yaalo waa in ardayda labaraa Marine Engineering ama xirfada kaluumaysiga aad loo xoojiyaa.

Dabeeto waxa lafaraa jamacadaha inay soo saaraan tirada baahida aqoonyahan ee wadanka ka jirta.Laakiin Somaliland majiro nidaamkani lagu qiimeeyo maxa loo baahan yahay inay jaamacaduhu dhigaan?Maxay tahay baahida wadanka taalaa?

2.Dadkena oo aan waxba soo saaran 85% waxyaabaha quutal daruuriga ee aan quudanaa waxay inooga yimadaan dibada tusaale ahaan waxaynu quudanaa bariis iyo basto mana beerano ee dibada ayay inoga yimaadaan dibada, sanadkii 2012 ayay wasaaradena beeruhu iclaamisay in bariisku uu kabixi wadanka taasoo walibana la tijaabiyay oo lagu guulaystay hadana ilaa hada mahayno oo maynaan aragbariis Somaliland kabaxay oo suuqyada soo galay,maxa dhacay? Maxaynu ubeeran waynay? Maxay ganacsatada bariiska soo dejisaa ay Kan dalka laga beeray umaal gashan wayday? Tolow ma ka dibada laga keenaa ka aad beerato ka macaash badan? Jawaabtu waa maya ee kanaaba ka kharash yar ka cashuur yar gaadiid iyo socdaal dibadeena aanu ku baxayn.

Tolow hadaa muu ka tayo yaryahay?Maya ee sida ay sheegeen khubarada culuumta beeruhu shaygaaad beerataa ka aad soo dhoofsato oo aad waxkaste ka filan karto, hadabaa maxaa khaldan ma waxaynu awodi waynay inaynu bariiska aynu cuno oo kaliya xitaa lasoo baxno?

Dhinaca kale bal ila eeg akhriste tirada ardayda iskuulada Jamhuuriyada Somaliland ee primary iyo secondary waa 400,000 oo arday kuwaas oo sanad kaste ubaahan dirays ama balcad hadaba hadii halka dirays ee shaadh iyo surwaal yahay $18 waxaad ku dhufataa 400,000 waxay soo baxaysaa lacag dhan 7200,000 todoba milyan iyo laba boqol oo kun oo US dollar ah, waa lacagta sanadkii ardaydena kaga baxda dirays.

bal hadaba hadii aan samaysano sharikad farsamaysa dharka qalabka shirkada iyo dhamaan inputkeeda waxaad tidhaahdaa waa $3 million, waxa aan ka shaqaalaysiinay 3000 oo dhalinyarta Somaliland ee jaamacadaha kasoo baxday ah hadii aan midkiiba mushaharka bishii lasiinayaa yahay $300 markad kudhufato waxay soo baxaysaa $900,000 markad xisaabtii hore ugaysana waxa weeye $3,900,000.

Hadaba markad eegto shirkada ugu weyn ee dharka samaysa wadanka hindiya waxaa lagu maal galiyay lacag dhan $8 million.

Xisaabtan kuma jiraan dirayska ciidamada iyo dharka caadiga ah ee dadwaynaha oo iyana ku xisaabtankooda leh.

Waxa laga yaabaa inaad leedahay oo xagee lacagta intaa leeg laga keenayaa? Taas jawaabteedu waxa weeye bulshada hadii uu hogaankeedu yahay mid ka daacad ah horumarka dalkiisa aragti dheer iyo hiigsi fogna leh shacbiguna uu yahy mid gacmaha ishaysta hal warshad baynu ka hadlaynaaye 100 warshadood baynu samaysan kari lahayn laakiin aaway caqligii inagu hogaamin lahaa?

Waa takale e sanadkii 2012kii markii ay abaaruhu iyo gaajadu ka dhacday wadankan aynu jaarka nahay ee Somalia wiigag gudahood ayaa loogu ururiyay lacag dhan dhowr milyan, hadaba iswaydii lacagahaas yaa bixiyay?Miyanay dadwaynuhu iska ururin?

Sidoo kale hadad eegto wadadan uu hadda dhismaheedu ka socdo gobolka sanaag waxa ku baxaya boqolaal milyan oo dollar ilaa hadana caawimo dibadeed lama sheegin waxa lacagta bixinayana waa shacabka oo isku tashaday lakiin uu horkacayo hogaanki qaranku.

Dhinaca kale diiwaan galintan madaniga ah ee ay hadda dowladu wado waxa ku baxaysa lacag dhan $4 million oo dollar sida uu wasiirku sheegayna deeq bixiyayaashu waxba kumay darsan ee xukuumada ayaa jeebadeeda ka bixisay hadaba bal iswaydii xagay katimi lacagtani?
Sow cashuurtii dadka laga qaaday uun maaha sidaa daraadeed wax waa la qabsan karaa shaqo la,aantana waa laga bixi karaa laakiin waa hadii ay xukuumadu garato.

3.Shaqaalaha ajnabiga ah ee ka shaqaysta dalka: Akhriste markaad eegto xafiisyada kala duwan ee hayadaha caalamiga ah, jaamacadaha, wasaaradaha, iyo sharikadaha ganacsiga dalka waxa ka shaqeeya shaqaale ajnabi ah oo haya shaqo ay ardayda jaamacadaha kasoo baxaysaa qaban kakri lahaayeen, wadamada dunidana muwaadinku isagaa leh mudnaanta 1aad fursadaha shaqo ee dalka ka jira oo dhan laakiin wadankeena waxaad moodaa inay dadkenu aaminsan yihiin in ajnabigu uu ka aqoon iyo karti badan yahay kan muwaadinka ah iyagoo mararka qaarna kuugu faanayaba iyagoo ku odhonaya "waxa noo shaqeeya khubaro caalami ah” balse ay jiraan muwaadiniin ka aqoon iyo karti badan ajnabiga qaban karana shaqo kasta oo uu qaban karo ajnabigu.

Maalin maalmaha kamida oo aan salaad hore kalahay ayaan booqday goob dhsime kasocdo, dhismaha waxaa gacanta ku hayay koox /shirkad masaari ah,magaranayo ma shirkad dhismaha mashruucaa fulisaa dalka laga waayay? Kooxdaas masaari ah tiradooda ugu yaraan afartan waan ku qiyaasay hadaanay ka badnaynba, shaqaalaha meeshaas joogayna waxay ubadnaayeen ajnabi isugu jiray Masaari, Oromo iyo Xabashi, waxaana kujiray tiro yar oo Somali ah oo werwerka ka muuqda aad aad uga naxaysid.

Waxaan soo dhex istaagay safka oo uu markaas galinayay ninka masaariga ahi shaqaalaha si inta loo xaadiriyo ay shaqada ugalaan Ninkaas masaariga ahi sida uu ula dhaqmayay shaqaalaha muwaadininta ah waxad modaysaa taliye xabsi oo la tacaalaya maxaabiis, hadalada uu isticmaalayay ee ay dhagahaygu maqlayeen waxa kamida ahaa "ximaar soomaali, mutakhalif, maa ish yufakir” taasoo ay udheertahay hanjabaada iyo cago juglaynta uu ninkaas ajnabiga kula kacayay shaqaalaha.

Waan yaabay waxaan uqaatay inaan qaahira joogo waayo waligay ma arag wadan uu qof ajnabi ahi gumaysi iyo tacaddi kuhayo qof muwaadin ah oo dhulkiisii jooga, Laakiin maya meesha waxani ay ka dhacayaan waa hargaysa caasimada Somaliland ee cidna uma maqna ceelna uma qodna muwaadinkaas isagoo ciidiisii jooga uu ajnabigu tacadiga maalinlaha ah ugaysanayo, ILAAHAY ayuu leeyahay.

4.Isla waynida shaqo ee dhalinyarada:Hadad ufiirsato dhalinteena midkastaa wuxuu doonayaa xafiis sare, kursi wareegaya ama title sare, taasina waa riyo aan wada suuroobayn.

Ogow akhriste noloshu waa talaabooyin taxane ah oo is daba yaala taasoo ay tahay inad midkasta kasoo talaabsato, labana waxa ka horaysa hal, sidoo kalena guusha waxa ka horaysa waxa ka horaysa guuldaro wax walibana xaga hoose ayay kasoo bilaabmaan mana jiro aduunyada isagoon dhib usoo marin madaxweyne ama maal qabeen wayn iska noqday marrka laga reebo mid dhaxal ahaan  uhelay.

Hadaba hadii aan tusaale usoo qaadano qaar kamida hogaamiyayaashii dunida ka caan baxay waa madaxweynihii hore ee wadanka Prazil Lula Da Silva, waxa uu ahaa shaqaale hoosaad nolosha kasoo bilaabay heer aad uhooseeya oo uu ahaa baalashle, waxa uu ku noolaa guri qolyar ah oo aan reerkooda ku filnayn oo cidhiidhi ku ahaa, waxbarashada markuu fasalka 6aad marayay ama (grade six) ayay hooyadii ka bixin kari wayday fiigii sikuulka , dabeeto waa uu iskaga tagay, kadib waxa uu galay suuqa taasoo uu xirfadiisa baalashlenimo kaga shaqaysan jiray shaaricyada waawayn ee magaalada Sawapalo, haddana dadaal iyo halgan dheer kadib wuxuu ku guulaystay inuu noqdo madaxwaynaha wadankiisa Brazil, walibana muddo laba jeer ah shacabkiisu doortaan.

Dhinaca kale hadaad eegto diinteena islaamku waxay ina faraysaa in qofku uu shaqaysto oo uu gacantiisa kulasoo baxo risiq uu waddo xalaala umaray waxanay ino diiday qofka oo ku tiirsanaada su,aasha dadka waxana Nabigeena lagasoo wariyay N.N.K.H inu yidhi "Midkiin inu dhabarkiisa kusoo xaabaysto ayaa uga khayr badan inuu dadka wax waydiisto oo lasiiyo ama loo diido”.

Hadaba markad xadiiskan ku dabaqdo waaqica nolosheena manta waxad arkaysaa dhalinyaro badan oo shaqo la,a haddana hadii lasiiyo shaqo uu kumeel gaadho ku jawaaba tusaale ahaan ( ma anigaa waiter noqda? Anoo jaamacad kasoo baxay? Oo intaasoo dhan maxaan wax usoo baranayay hadaan waiter ku danbaynayo? Maya maya haka yaabin iyo hadalo lamida) Hadaba waxa xusid mudan iyagoo taas badalkeeda su,aal iyo shaxaad ku shaqaysta oo dhididka qaykood ku dul noolaada halka uu ka dayacay shaqo laga yaabee uu kaga kaaftoomi lahaa su,aasha dadka oo ay dadkenu shaxaad u yaqaanaan.

5.Noloshii baadiyaha oo gabi ahaanba meesha ka sii baxaysa :
Sida aynu wada ognahay lafdhabarka dhaqaalaha Somaliland wuxu ahaa xoolaha nool balse baryahan dambe waxaad moodaa in taasi ay ka sii baxayso xoolihii waxay khaati ka taaganyihiin dad daaqii ay quudan lahayeen seero waawayn oo aan waliba waxba ka beerayn , sidoo kalena dadkii kadib markay waayeen biyo,adeeg caafimaad iyo gabi ahaanba baahiyaha asaasiga ah ee nolasha waxay ku ka leftay in ay kasoo qaxaan oo ay magaalooyinka soo camiraan, markay magaalada soo galaana inankii miyiga ka yimid majirto xirfad ama aqoon uu yaqaano oo uu ku shaqaysto aan ka ahayn dhaqida xoolaha.

Dabeeto waxay keentaa inuu wayaba fursad shaqo,markaauu shaqo la,aan magaalada iska warwareego iyadoo aakhirkana keenta falal danbiyeedyada dhaca ah ee baryahan danbe magaalooyinka Somaliland.

W/Q: Mubarik Muse Mohamed

[email protected]