Waa nasiib darro in ciidan loo carbiyey  in uu difaaco muwadiniita gudaha ku sugan. In hadana lagu doc-wareemo shacabkii in uu difaaco dartii loo sameeyey, iyadoo ah markii 2aad ee militariga SL uu gumaad ama xasuuq u geysto shacabkiisa.

SL waxey ka dhalatey,  dadaal halgan dhiig iyo dhiicanba ku qubtey, hanti qarniyaal la tabcayeyna ay ku luntey,  oo looba sameeyey in si buuxda loo xaq-dhawro, xuquuqda muwaadin ee ku nool dhulka loo xeyndaabey dalka curdinka ah ee laga yagleeyey geeska Afrika ee Somaliland.

Hadaba, waa maxay sababta sida degdega uu milatarigii SL ugu jabey, dagaalka uu kula jiro, ciidan jabhad iyo shicib ka kooban, oo gadoodku mideeyey, iyadoo ciidanka SL lagu sheegi jirey, ciidanka ugu carbisan kuwa ay leeyiin maamuladda Somalidu?

Yeelkeedee, waa maxay sababta xukuumada SL ay guddaha iyo dibadda, ay qeyla dhaanta ugu dirtey in shicibku caawimo dhaqaale iyo mid dad-deed looga dalbadey! Iyadoo xukuumadu sheegato in ay heysato 70 kun oo ciidan iyo miisaaniyad ka badan 150  Malyuun oo Doolar?

Dib hadii aynu u milicsano, sanadkii 2018 kii, kolkii xafiiska la wareegey Madaxweyne Muuse, waxa uu isha ku hayey in uu gacantiisa soo galiyo, miisaaniyada gaashaandhiga ee markaas ahaa, ilaa 51% dhamaan qarashka xukuumada, taas uu Muuse gaadhsiiyey ila 55% ay ka noqoto miisaaniyada qaranka.

Hagaag, Muuse waxa uu u cugtey in wasiirtka gaashaandhiga ka dhigto wiil da` yar oo la yidhaa Ciise Axmed Cabdalla, kana soo jeeda Badhan, oo ku nool Australia oo waligii aan arag Hargeysa. 

Bilo kooban ka dib Ciise shaqadii waa laga eryey, kolkii uu dhameystiri waayey shaqadii loo keensadey, hakaas oo loo dhiibey qofka ugu da` yar golaha wasiirada waa Cabdiqani Maxmuud Caateeye, oo kasoo jeeda Zaylac. Kaasoo dhameystirey dalabaadkii Muuse Biixi.

Hadaba, maxey aheyd dalabaadka Muuse Biixi, ee Nuux Taani isku maan dhaafeen?

Madaxweyne Muuse waxa uu soo jeediyey in miisaaniyada milatariga uu maamulo, halka Nuux Taani-na u qeybsanaado, bixinta mushaharka ciidanka oo kaliya. Dhamaan gunooyinka, qarashaadka maamuuska, kabka ciidanka hadii raashin tahay, hadii agab ciidan tahey, uu madaxweynuhu maamulo.

Wasiir Caateeye waa oglaadey, Wasiirka Maaliyaduna waxa uu curiyey hab qarashka ciidanka wasaarad ahaan loo mariyo golaha Wakiilada, laakiin maamulkeedu noqdo, mid ka mid ah hantida uu  Madaxweynuhu maamulo.

Tani,  waxey keentey in ay noqoto muftaaxa, burburka ciidankii,  mudadda dheer tacabka lasoo galiyey, cashuurta dadweynahana lagu wadey. Sidoo kale waxay, canaan iyo in lala xisaabtamo ka dul qaadey Gen. Nuuh Taani,oo hore afeef kasii meel dhigtey, kolkii ay soo baxdey in mar kaliya la waayey ciidan gaadhaya 8 kun oo loo heystey dhab ahaa in ay u joogaan Sool!!! Oo fadeexad sidii la rabey aaney ka faa’ideysan xisbiyada mucaaradku.

Ciidanka oo ah hay’ad distoori ah, ahna ta ugu mudnaanta horeysa dhamaan rukumada SL. Ilaa hadana golayaasha xeer-dejintu waxey ka warwareegaan, in ay xeerar u sameeyaan ciidanka, iyadoo ah mid distoori ah, sidoo kale in xisaab xidh laga raadiyo iyo in ay tahay hay’ad aan xataa la weydiisan kaalmooyin adeeg(logistics) kolka ay masiibooyinka dabiiciga ah, sida daadka, abaarta iyado ay haboonaan laheyd in ay gaadiid, iyo taakuleynba  ay ku yaboohi karaan.

Iskaba dhaaf, waxtar dadweynee, ciidanka SL waa mid leh,  miisaaniyadaha ka  badan ciidamo waaweyn oo Africa ah, qaarkoodna  la miisaaniyad ah.

Tusaale waxa miisaaniyada ciidanka SL ay labajeer ka badantey in ka badan dalal ay ka mid yiin: Rwanda, South Sudan, Togo, Zimbabwe, Malawi, Niger, Madagaskar, Equater Gunea. Hadana Ciidanka SL malaha hal hospital oo lagu dabiibo bukaankiisa. Malaha hal school oo wax loogu dhigo ciidanka ama ubadkooda. Malaha guryo ay galaan, askar daayoo, saraakiishiisu. Malaha ciidan cirka. Malaha warshado rasaasta soo saarta ama dayactir ku sameysa, si loo kabo agabka gaadiid ama dagaal ee uu leeyey. 

Halka dhamaan ciidan daayoo. Liyuu Police kii Kililka 5aad ee dhawaan la baabiiyey, lahaa, adeegyada aanu heysan ciidanka 30 jirsadey lacagta badanina ku baxdo ee SL.

Dalka Ghana iyo SL waa isku miisaaniyad militari. Bal ila eeg farqigan:

Ciidanka Ghana waxa uu leeyey 4 koliyadood oo ciidanka, lugta, cirka, badda ay ka mid yihiin iyo mid kale oo dhanka sancada ah, sida dayactirka agabka ciidan, daaweynta, maamulka iyo shaqooyinka kale.

Ciidanka Ghana waxa uu leeyey 24 diyaaradood oo dagaal, maraakiib dagaal iyo saldig lagu sameeyo, dayax-gacmeedada ama satellite oo isgaadhsiita loo adeegsado.

Ciidanka Ghana waxa uu leeyey 37 hospital, kuwa caadi ah iyo kuwo taqasus ba isugu jira. Oo ay yaalaan ku dhawaad kun sariirood.

Sua`aasha isweydiinta mudani waxey thay: SL ciidankeedu maxey kala mid yihiin, dhigiisa Ghana?

Jawaabtu; waa maya!!! Iska daa in wax heystaane, ciidanku waxa ku magacaaban, dhulbeereedka Wajaale, oo ay kasoo go´do raashin ida  galeydda, iyo hadhuudhku, tani waxy ciidanka siin laheyd iyo reerahoodaba nafaqo ay caruurtoodu kaga soo doogaan, macaluusha iyo nafaqo xumadda ay la wiliilayaan!

Kani waa Xildhibaan hore Kijaadhe, oo difaaca u qaabilsanaa golihii hore ee wakiilada SL, waxa uu ka sheegey ansixintii 2020-2021, in xog ururin ay sameeyeen golaha wakiiladu, ay ogaatey, in qoysaska ciidanka SL ay noqdeen kuwa ugu nolosha hooseeya, caruurtooduna ay sagxadda ka xigaan, kuwa qoxootiga Oromada ah ee sharci darrada ku jooga SL!

Xildhibaan Kijaadhe waxa uu ku darey, waxaan wareysi ugu tagey Wasiirka difaaca Caateeye Fariid, waxa uu ii sheegey, in aanu awood u laheyn in uu ka warbixin karo, miisaaniyada ciidanka, isagoo ku timaamey sir ciidan!!!

Kijaadhe, waxa uu miisaaniyadii ciidanka ka weydiiyey, in ay sanad kasta, sababta ciidanka looga reebto gunadda ka kooban 12 malyuun ee Doolar? Wasiir Caateeye Fariid waxa ku jawaabey: hadii lasiiyo waxey ku cunayaan maandooriye sida qaadka oo kale!

Hadana, waxa uu xildhibaan Kijaadhe ku celiyey, miyaaney ciidanku aheyn rag masuuliyiin ah oo reero leh, waa maxay sababta loo siinayo mushaharkooda, hadana loogu aamini waayey gunadoodda ay bacadka, cabsida, gaajada iyo colaada, ugu galan-goleen? Wasiir Caateeye Fariid, jawaabta waa ka gows adeeygey in uu bixiyo.

Dagaalka sanadkan horaantiisa ka qarxey, Laascaanood, waxa shacabka SL tusey, in ay rumoodey, hadaladii la isla dhex marijirey, ee ahaa: in Ciidanka SL noqdey mashruuc siyaasadeed, oo dadka lagu beer-laxawsado iyo naas irmaan oo la nuugo.

Kasii darane, waxa jirta in dadka ugu badan ee ciidanka ku jiraa, uguna darajada sareeya, in ay yihiin magacyo aan jirin(Caaglayaal), iyo duqey hawl gabtey oo dhulyaal ah iyo waliba dad reer miyi ah, oo hela raashin joogta ah oo noloshooda ku maareeyaan. 

Dadkan reer guuraaga u badan waxa lagu xidhiidhiyaa in ay, la qoys iyo qabiil ba yihiin, xukuumadihii Kulmiye ee kala dambeeyey, madaxdooda  SL. 

Waxa intaas dheer, in rag lawada garanayo, ay calaa mid u heystaan liis magacyo ah, oo ka kooban kumanaan qof, uu malaayiin dolar sanadkii ka dheefa.

Indha-sarcaad ahaana, lagu  sheego, in ay yihiin ciidan heegan ah oo ka mid ah, guutooyin ciidanka qaranka ah.

Tani waxey tahey sababta koowaad, ee wiiqdey in uu ciidanka SL lagaga adkaadey dagaalka xaq-darrada ah ee lagu hayo beesha Daraawiishta ku abtirsata.

 Sababta la baad ee ciidanka SL ku jabey waxay, tahey.

1) In ciidanka kasoo jeeda beesha Darawiishta aan loo aqoonsan in ay ka heer hooseeyaan ciidanka intiisa kale, taas oo ka dhigtey maleeshiyaad la mid ah dabaqoodhiga ka jiri jirey, kililka 5aad. Iyadoo inta badan, ciidankaas loo adeegsado naafeynta, iyo liciifinta dadka ay ka soo jeedaan.

2) Tani waxey hurisey in marar badan ay ka qeyb galeen dagaal beeleedyo lagu hoobtey, oo ka dhacey gudaha beesha Daraawiishta. Iyadoo xukuumada odayada deegaanku ka codsadey, in laga joojiyo maleeshiyaadka, lacagaha qarsoodiga ah loo qorey, ee xasuuqaya shacaba Dhulbahante. Laakiin dhag jalaq looma siin.

3) Xiligii gadoodku ka bilaabmey magaalada Laascaanood, 27 December, waxa raacey intii badneyd ee ciidanka qarsoonaa in ay joojiyaan, dhibka ay ku hayeen dadkooda, hadana difaacoodka ay hormood ka noqdaan.

4) Waxa bilaabmey in ciidanka uu hore u xumkumi jirey Mahdi Cambaashe ee deegaanku, ogaayeen,  dhamaan xogaha ciidanka qeybtiisa Bariga, hadii ay noqoto, saanada iyo agabka dagaal, hadii ay noqoto nooca taakulada, hadii ay noqoto awooda iyo god-daloolooyinka  ciidanka iyo xataa tamarta iyo dabeecadaha shaqsi ee askri kasta iyo hab nololeedkiisa.

5) Sababahaas oo dhan waxay ka yeeshey ciidanka qaranka SL in uu noqdey mid qaawan oo dhabarkiisu dayacanyey, oo xoogaga SSC da iyo Jamaahiirta ku lamaani ogyiin, goobaha ay ka dagaal gali karaan iyo goobaha ka difaac gali karaan. Taas oo keentey in si xarago leh, gacantooda ay ugu bixi la´dey Laascaanood oo ah, qorshaha koowaad ee madaxweyne Muuse rabo.