Maalinta Axadda ee 28-ka bisha May 2023, waxaa Turkiga laga qabanayaa wareeggii labaad ee doorashada Madaxweynennimo. Waxaa ka qeybgelaya dad gaaraya 60 milyan oo codbixiyaal ah.

Waxaa ku loollamaya madaxweynaha haatan xilka haya ee Recep Tayyip Erdogan iyo hoggaamiyaha isbahaysiga mucaaradka Turkiga Kemal Kilicdaroglu. Arrimaha lagu loollamayo ee saameynaya go’aanka codbixeyayaasha waxaa ugu waaweyn dhaqaalaha, qaxootiga Suuriya iyo siyaasadda arrimaha dibadda.

Erdogan waxa uu 20 sano soo hoggaamiyay Turkiga—markii hore Raysulwasaare ahaan kadibna madaxweynenimo. Tan iyo markaas, waxaa sii kordhay xiriirka dalkiisu la leeyahay dalalka Afrika. Erdogan waxa uu Afrika ka arkay fursado dhaqaale, ciidan iyo diblomaasiyadeed. Xariirka u dhexeeya Ankara iyo Qaaradda Afrika waxa ay u badan tahay in uu sii xoogaysan doono haddii Madaxweyne Erdogan muddo shan sano oo dheeri ah xilka loo doorto.

Siyaasadda arrimaha dibadda Turkiga ayaa la filaa isbedel inuu ku yimaado haddii uu guulaysto Kemal Kilicdaroglu, oo ah ninka la tartamaya Erdogan ee hogaamiya isbahaysiga mucaaradka. Kilicdaroglu ayaa u janjeera dhanka Yurub iyo reer galbeedka, waxaana loo badinayaa inuu Afrika mudnaanta siin doonin.

Arrintaas maxay uga dhigan tahay Soomaaliya?

Soomaaliya waxay kamid tahay dalalka Afrika ee Turkigu xariirka wanaagsan la leeyahay. Tan iyo markii Erdogan booqday Muqdisho Agoosto 2011, waxaa kordhay xariirka labada dhinac.

Ugu horreyn, Turkigu wuxuu kaalin libaax ka qaatay gurmadka abaartii 2011 ka dhacday Soomaaliya taasoo galaafatay nolosha dad tiradoodu ku dhowdahay nus malyuun. Hay’ado dawli, kuwa aan dowli aheyn iyo maalqabeennada Turkiga ayaa olole weyn billaabay, oo loogu gurmanayo Soomaaliya. Howlgalkaas waa kii ugu weynaa taariikhda dalka Turkiga ee banii’aadamnimo. Turkigu illaa haatan taageero bani’aadamnimo ayuu ka geystaa Soomaaliya in kastoo aysan muuqan inta badan.

Waxaa ku xigay mashaariic horumarineed inuu Turkigu ka billaabay Soomaaliya. Waxay iskugu jireen kuwa dawlad dhiska Soomaaliya kaalin ka geysanaya sida dhismayaasha kaabbayaasha dhaqaalaha, caafimaadka, waxbarashada, taageero miisaniyeed iyo kuwa siyaasadeed sida dhexdhexaadinta Dowladda Fadaraalka Soomaaliya iyo Somaliland.

Haddii isbedel siyaasadda ka dhacoTurkiga arrimahaan saameyn taban ayu uku yeelan karaa. Hase ahaatee, meelaha uu saameynta xooggan ku yeelan karo waxaa kamid ah dhinaca amniga. Turkigu wuxuu kaalin ka geystay taagerada ciidamada Soomaaliya si ay ammaanka iyo xasiloonnida dalka u sugaan. Waxa uu dalka gudahiisa iyo dibaddiisa ku tababaray kumanaan ciidanka ammaanka Soomaaliya kamid ah. Sanadkii 2017 Turkigu Muqdisho ayuu ka furay xero tababar ciidan, oo casri ah. Tababarradaas waxay kaalin weyn ka geysanayaan dadaalka Dowladda Soomaaliya ee xasillooni kusoo dabaalidda dalka, gaar ahaan la dagaallanka kooxaha Al Shabaab iyo Daacish. Isbedelka hoggaanka Turkiga waxaa suuragal ah inay ka dhalato inuu yaraado—ama istaago—taageerada dhinaca amniga ah ee dawladda Turkigu siiso Soomaaliya.

Tan labaad waa ganacsiga. Badeecooyinka Turkigu suuq wanaagsan ayay ku leeyihiin Soomaaliya, taasoo ka dhalatay xariirka wanaagsan ee labada dhinac. Ganacsato badan oo Soomaaliyeed baa Turkiga u safra si joogta ah si ay u soo iibsadaan badeecooyinka kala duwan ee laga helo Turkiga sida cuntada, dharka iyo daawada. Waxaa dhici karo isbedelka inay ka dhalato in ganacsatu heli waayaan fiisaha Turkiga, taasoo sababi karta hoos u dhac ku yimaada ganacsiga labada dhinac. Sidoo kale, gaabiska fiisuhu waxa uu saameyn karaa Soomaalida Turkigu u imaanaysa caafimaadka, waxbarashada iyo dalxiiska.

Ugu dambeyn. Hoggaamiyaha mucaaradka Kemal Kilicdaroglu waxuu ballanqaaday inuu la dagaallamayo qaxootiga, taasoo kor u qaadday naceybka soogalootiga saameynna ku yeelatay Soomaalida Turkiga degan. Isbedelka Kilicdaroglu waxaa ka dhalan kara in iqaamada loo diido Soomaalida Turkiga deggan ee ganacsatada, ardada iyo qoysaska iskugu jira.

Turkigu maxaa kaga lumi kara dib-u-gurashadiisa?

Dib-u-gurashadu waxay dhaawici kartaa danaha Turkiga ee Soomaaliya iyo Afrika guud ahaan. Kow, waxay saameyn doontaa ganacsiga sii kordhaya ee Turkigu la leeyahay Soomaaliya, ayadoo yareyn doonta badeecooyinka ay suuqyada Soomaaliya u dirto. Taa bedelkeeda, waxaa ka dhalan karta ganacsatada Soomaaliyeed ee waayay dalku galka Turkiga inay meelo kale u raadsadaan badeecooyin, taasoo keeni doonta dalal kale inay galaan kaalinta Turkiga.

Tan labaad waa maalgashiga mustaqbalka dhow ee Soomaaliya. Haatan Dowladda Fadaraalka Soomaaliya waxay xoogeeda iskugu geynaysaa dagaalka ka dhanka ah Al Shabaab. Sidoo kale, waxaa dhismaya hay’adihii dowladda ee maamula dhaqaalaha, siyaasadda iyo garsoorka. Waxaa faafaya fadaraalka dalka, ayadoo maamulku u daadegayo heer dowlad goboleed iyo heer deegaan. Turkigu waxa uu kaalinta hore uga jiraa dalalka doonaya inay maalgashadaan qeybgaha kala duwan ee dhaqaalaha ee Soomaaliya markii deganaan amni iyo mid siyaasadeed ay Soomaaliya gaarto. Sidoo kale, badaha iyo dekadaha Soomaaliya waxay noqon doonaan xarumo muhiim u ah ganacsiga dunidu uu la yeelan doono suuqyada Afrika, gaar ahaan Geeska Afrika oo kamid ah meelaha ugu dadka badan qaaradda Afrika. Dib-u-gurashadu waxay dhaawici kartaa fursadaha maalgashi ee Turkiga uga furmi kara Soomaaliya mustaqbalka dhow.

Soomaaliya waxay kaalin muhiim ah kaga jirtaa siyaasadda Turkiga ee Afrika. Gargaarka iyo mashaariicda horumarineed ee Turkigu ka qabtay Soomaaliya waxay kor u qaadday sumcadda Turkiga. Dalal badan oo Afrika ah iyo shacabkooduba waxay Turkiga u arkaan dal noqon kara saaxiib lagu kalsoonaan karo, kaasoo geeddi-socodka dawlad dhiskooda, ammaankooda iyo hormarkooda dhaqaale wax ku tari karo sida Soomaaliya oo kale. Haddii Turkigu dib uga gurto Soomaaliya ayadoo weli baahi xooggan u qabta taageradiisa, waxay dhaawici kartaa caannimadiisa iyo xiisaha sii kordhaya ee looga qabo Turkiga ee Afrika.

BBC