Dal haddii laga waay doorashooyin xor iyo xalaal ah oo wakhtigooda ku qabsooma, Xisbiyo badan, xoriyatul qowl, ilaalinta xuquuqul insaanka, saxaafad xor ah, Hay'ado dowladeed oo kala madax banaan, dalkaas laguma sheegi karo dal dimoqraadi ah.

Intaan askartu xukunka qaban,  waxaa jirtay in marar badan Somaliland qarka u gaadhay ictiraaf iyo in marka magaceeda caalamka laga maqlo lagu sheegi jirey Jowharadii ka dhex ifeysay geeska Afrika.

Maanta caalamku wuxuu Somaliland u yaqaanaa meel Digteytar ka taliyo, meel aan laga ogoleyn doorasho, xoriyatul qowl, xisbiyo badan, mudaharaadyo salmi ah, saxaafad xor ah, maxkamado ka madax banaan xukuumada, ilaalinta xuquuqul insaanka iwm.

Caalamku wuxuu arkaa dastuurkii oo la iska tuuray oo dalkii wareegto koox yari ku xukunto, madaxdii xisbiyada oo la xidh xidhay, saxaafadii oo albaabada loo wada laabay ,dhaqankii oo jeelasha ka buuxa, hablihii oo suuqa lagu garaacayo, raggii oo xiniinyaha laga bixinayo, dad shacba ah oo aan hubeysneyn oo la xasuuqay. Caalamku wuxuu qiray in maanta Somaliland la derajo tahay Kooriyada waqooyi, askarta xukuntaana la mid yihiin kuwa xukuma dalkaas.

Muuse iyo kooxdiisu, si dalka ay u xukumaan doorasho la'aan, waxay abaabulayaan inay dalka ka ridaan dagaal sokeeye oo la mid ah 1994.  Waxay rabaan inay reer Somaliland ku jiheeyaan beel ka mid ah beelaha Somaaliland. Waxay ururinayaan wixii la odhan jirey Marya-allool, si ay shacabka uga jeediyaan Digteytarnimadooda, doorasho diidkooda, cadaalad darradooda, eexda, kala qeybinta shacbka,  gaajada, xudurka, xadhiga, cabudhinta siyaasiyiinta iyo saxaafada iyo xasuuqa shacabka iwm.

Beesha dhexe.

Askarta dalka ka talisaa,  ma kala jecla qabaailka beesha dhexe, laakiin waxay rabaan inay qeybo ka mid ah ka dhigtaan sallaan dalka ay ku xukumaan abid, si taas ay u gaadhaana waxay abaabulayaan dagaal sokeeye ay iskaga horkeenayaan beesha dhexe.  Waxay qorshaynayaan inay beelaha qaar ku jiheeyaan beel ka mid ah beesha dhexe.  Waa  3 dii Dibi ee midba mar la cunayey.. Xidiis ayaa ahaa qofka muslimka ah hal god laba jeer lagama qaniino.  Dib u xusuusta wixii dhacay 1994.

Beesha Garxajis.  Jugta weyne waa xaggiina.

1988 markii SNM dalka soo gashay waxay ku soo horeysay magaalada Burco, iyadoo qorshuhu ahaa in marka Ciidamada Hargeysa iyo nawaaxigeeda Siyaad Barre u jooga ay u gurmadaan Burco oo ciidamada laga fududeeyo Hargeysa, dhowr maalmood kadib Hargeysa la galo.

Markii guutadii u horeysay oo gurmad ah Hargeysa iyo agagaarkeeda laga raray, qaar kalena la rabo in la raro ayaa waxa ogaaday Cali Samtar oo khabiir ahaa, wuxuu la soo hadlay Moorgan, wuxuu ku yidhi caano beele jooji gurmadka aad direyso ”Jugta weyni waa xagaaga”. Wuxuuna gurmadkii ka amray gobolada dhexe.  Haddii aan Cali Samatar arrinta soo faragelin lahayn, SNM Hargeysa oo bilaa ciidan ah ayey soo geli lahayd.

Taas waxaan uga jeedaa, maanta Garxajisow Jugta weyni waa xagiina. Muuse, Saleebaan iyo M. Kaahin waxay rabaan inay fuliyaan qorshihii 1994 ina Cigaal ka dhiciseeyey.  Muuse wuxuu hore u yidhi ”Beelahaasi waa Somaliweyn, M.Kaahina wuxuu yidhi ”Argagixiso af dooban ayey Hargeysa ku dhex haystaan ”.  Cabdilaahi Abokor wuxuu yidhi ”Inaad buurta aadaan ka badan ma samayn kartaan" Waxaas oo dhan waxay muujinayaan in la rabo in dhiigooda la banaysto  ama aad aqbashaan in ragaasi  yihiin  muwaadiniinta derajada 1 aad (First class citizens). Idinkuna muwaadiniinta derajada 2aad (Second class citizens).

Siyaasi Cali Gurey wuxuu hore u sheegay, inuu jiro abaabul ah in dib boodhka looga jafo Suuf alooleyntii, shaqadaas abaabulkeeda waxa Muuse uga wakiila oo si xowli lah u wada rag ay ka mid yihiin, Saleebaan Gaal, M.Kaahin, Cali Mareexaan, Xinif, Maxamud Xaashi (Kulmiyaha Niqaaban), Samaale, Cabdilaahi Abokor iyo rag kale, qorshaha raggaasi wataa waa in laga saxeexo in Garxajis aanu dib dembe ugu hunguroon kursigaas madaxtooyada yaal ama weerar ay u diyaar garoobaan sidii 1994. 

Waxaad arkeysaa kooxaha Muuse Biixi u adeegsado taageerayaashiisa cayda iyo sharaf dilka dhaqanka iyo bir ma geydada Garxajis ee xeer iyo sharci qabtaa aanu jirin, si dadka loogu dhiiri galiyo inaanay shiikh iyo shariif midna u dhaafin.

:Waxaad arkeyseen Ku Jare oo leh ” Jaamac Shabeel waa sakhraamay markuu hadlayey oo khamrigii ayuu iska badiyey.

:Waxaad arkeyseen Indho indho oo leh ” Cirro waa nijaas"

:Waxaad arkeyseen Buuni oo leh ” Cirro iyo Feysal guryaha ay ku soo koreen ayaa xumaa". Deero Deero miyey u hirdiday ?  Maxkamad ma looga yeedhay ?  Dabagale ma soo xidhay ? Maya, waa la dallacsiiyaa qofkii siyaasi Garxajis ama Suldaan Garxajis soo aflagaadeeya oo sharafta ka soo qaada.

Waxa jira kuwo kale oo heyb idinla sheegta oo Muuse u adeega ee ka shaqeeya dulleyntiina iyo kala qeybintiina, kuwaasoo dantooda gaar ka ah u burburinaya qabkiina, sharatiina iyo cirdigiina.  Ragaas uu hormuud u yahay Siciid Sulub waxa ka mid ah,  Gaboose, Daamur, Waran Cade, Dabagale iyo kuwo kale oo badan, qoomkaasi  ma aha idinka ee waxay ka shaqeynayaan  oo qeyb ka yihiin shirqoolka Suuf allooleynta iyo dulleyntiina. Waxay ku qanacsanyiin In Muuse oo Saleebaan gaal kaligiis ka dhigay  madaxweyne 2 sannadood aad daba gashaan.

Kooxdaasi  waxay rabaan in labadii Xisbi Mucaarid khadka laga saaro iyagoo eeganaya sandareerto yar, xaalkooduna wuxuu la mid yahay kuwii dhuumanayey ee dhabarku muuqday,  ama ha yeelaan ama ha diidaan waxay ku gowracanyiin beeshooda, waxayna ka mid yihiin muwaadiniinta derajada 2 aad (Second class citizens). Waa haddii qorshaha Muuse Biixi hir galo.

Siyaasiyiinta darafyada.

Carabkii meesha lagu dagaalamay ee meydku tira beelay yimid ee Bowlada (Afar Gambo) ka helay jeebka meydka wuxuu yidhi ”Alxamdulilaah kullu xarakah lahaa baraka) . Siyaasiyiinta Darafyadu dab kasta oo siyaasadeed ee ka dhex qarxa beesha dhexe waxay ka shaqeeyaan inay bansiin ku sii shubaan, waxayna ku shaqeynayaan siyaasada ah nin jiifa lama legdo oo waxay leeyihiin Somaaliland haday jirtona waxba kuma haysano, haday burburtana waxba naga khasaari maayaan.

Waxaad arkeysaa iyagoo dhinac kasta u ridaya oo is kacaameynaya oo iska dhigaya inay Muuse Biixi la jiraan, laakiin arrinku sidaas ma aha. Koore, indho indho, Ataash, Samatar, Buuni, Seed, Saajin, dhamaantood waxay ku howlanyiin sidii macaash uga dhex raadin lahaayeen qarax ka dhex dhaca siyaasiyiinta beesha dhexe.

Xilligii kacdoonka Uffo ee Hargeysa ayaa Siyaad Barre soo diray niman reer waqooyi ah,  wakhtigaas Somaliland ma jirin oy ka mid ahaayeen ina Saleebaan Dafle iyo ina Laxwas. Reer Hargeysa waxay nimankaas kala hor yimaadeen mudaharaado waaweyn. ”Dafle iyo Daylo dhabe, iyagaaba dulmane maxay doonayaan ” ayaa ka mid ahaa qoraaladii lagu soo dhaweeyey.

Haddaba nimankaasi iyagaaba dulmane maxay doonayaan ?  Intay u doodi lahaayeen deegaanadooda xaqiran , intey ka hadli lahaayeen saami qeybsiga iyo dastuurka dhinaca ka raran, intey raadin lahaayeen inay la xuquuq noqdaan kuwa heysta Madaxweynaha, Maaliyada, arrimaha debeda, arrimaha gudaha, Maxkamada dastuuri, Baanka, 3da Xisbi qaran, iyo 58 wakiil baarlamaan oo ka mid ah 82 wakiil, intay dhamaystiri lahaayeen hadafkii Marxuun Cali Khalif ee ahaa in la helo Somaliland la wada leeyahay, ayey shaqo ka dhigteen fidno abuur iyo inay war, isku dir iyo jaajuusnimo la dhex wareegaan Somaliland iyo inay isku diraan siyaasiyiinta  beesha dhexe ee Somaliland.

Muuse Biixi waa ogyahay  inay u munaafaqeynayaan ee dadkooda iyo iyaguba aanay ku qanacsanayn caddaalad darrada Somaliland taalla, laakiin wuxuu isticmaalayaa xigmada ah, qofkii weji been ah kugula socda, qosol beenaa lagula socdaa.

Siyaasiyiintaas waa ogyihiin in Somaaliland sharcigeedii iyo dastuurkeediiba la iska tuurey, madaxweynaha xukumaana uu yahay ninkii yidhi ”Awoowayaashood anaa ka adkaa oo leyn jirey".  Wey ogyiin  inuu maanta ka taliyo Somaliland Madaxweyne Hal nin doortay, laakiin waxay Muuse u taageerayaan waa in marka beesha dhexe isku jabto ay jeebabkooda baadhaan.

Taas bedelkeeda waxa uga wanaagsanaan lahayd inay xuquuqdooda si sharci ku doontaan oo musaalaxo ka shqeeyaan oo sharciga iyo dastuurka u hiiliyaan . Ragaas garasho la'aan ma hayso ee hagarbaa ku jirta. Waxaana lagula talinayaa odayaashaas in dhiig daata aanay nacfi ka dhex raadin.  Ama yeela ama is diidsiiya waad ogtihiin inaad tihiin muwaadiniinta derajad 3 aad ( Third class citizens).

Ugu dembeyn, Muuse iyo kooxdiisu waa ogyiin in reer Somaaliland aanay Madaxweyne ugu yeedheyn  13 November kadib, sidaas darteed, waxa u gudboon inay Somaaliland dagaal sokeeye geliyaan oy burburiyaan iyo inay sharciga ku soo noqdaan oo wax la isla ogolyey keenaan 13 November ka hor.

[email protected]