qeexisyo kala duwan oo ay u sameyeen dadka ku xeel

================================

 

Cilmi baadhis waa eray farsameed loo isticmaalo tacliinta

sare gaar ahaan jaamacadaha. Sida ka muuqato erayga,

waa labo eray oo isu tagay CILMI iyo BAARIS.

Sida dhabta ah ma jirto hal qeexid oo la isku wada

raacsanyahay oo ay leedahay cilmi baarsitu, waxaase jiro

qeexisyo kala duwan oo ay u sameyeen dadka ku xeel

dheer cilmi baarista. Casharkan waxaan ku soo bandhigi

donaa qeexista kala duwan ee laga bixiyay Cilmi baarista.

Cilmi baaristu waa hab celimiyeeysan oo lagu baaro xogta

uu leeyahay mawaduuc cayiman. Waxaa kaloo lagu

qeexaa cilmibaaristu in ay tahay nidaam lagu raadinayo

xaqiiq cusub oo lagu soo kordhiyo qayb ka mid ah

cilmiga jiro.

 

Qabiirada qaar ayaa cilmi baarista ku shegay inay tahay

nidaam lagu ogaado wax aan la aqoonin, sidoo kale waxay ku shegaan cilmi baaristu inay tahay safar lagu daahfuraayo

aqoonta dahsoon. Sidoo kale waxaa cilmibaris lagu

shegaa in tilaabo kasto oo lagu doonaayo in lagu

ogaado wax aan la ogayn natiijadooda.

Marka loo eego Clifford Woody, cilmi barista waxaa uu

ku sheegay in ay tahay dhib jiro oo la ogaado, la saadaliyo

xalka, la sameeyo xog aruurin ku saabsan dhibaatada,

kadib xogta la falanqeeyo ugu dabayntiina la isbar

bardhigo wixi la saadaliyay iyo natiijada dhabta ah ee soo

baxday xog ururinta.

 

Dhinaca kale D. Slesinger and M. Stephenson waxay

cilmi baaris ku shegeen in ay tahay nidaam lagu

balarinayo, lagu saxayo, ama lagu xaqiijinaayo cilmiga

jiro. Ugu danbayntii, cilmi baaristu, waa tabaruca asalka

ah ee aqoonta jirta iyo in la horumariyo cilmiga.

Cilmi barista waa in la raadiyo runta iyada oo la baarayo

habnidam cilmiyeed ah sida tijaboyin, waraysiyo, isbar bardhig iwm. Cilmi barista waa hab xal loogu helaayo

dhib jiro oo taagan .

 

Hadafka laga leeyahay Cilmi baarista

Hadafka laga leeyahay cilmi baarista waa ay kala

duwanaan kartaa, waxaase ugu muhiimsan in jawaab

loogu helo su’ aalihi aan la aqoon jawaabtooda iyo in la

soo helo runta aan weli la ogaan iyadoo lagu radinaayo

hab cilmiyeeysan. Sida aan horay u sheegnay, hadafka

cilmi baarista waa uu kala duwanaan karaa, waxaase ugu

waawayn hadafka qodobada soo socdo midkood.

In arin cusub loo baaro si qoto dheer wax badana laga

ogaado (Exploratory Study)

In cilmi baaris lagu sameeyo dabeecada iyo xaalada, qof,

koox ama arin (Describtive study)

In la daraaseeyo inta jeer ee wax soo noq noqdaan iyagoo

xiriir la leh arin kale (diagnostic study) In la tijaabiyo saadaal laga bixiyay xiriirka ka dhaxeeyo

doorsoomayaasha ( Hypothesis testing study)

Casharka 2 Cilmi Baarista (Research) Maxaa lagu qexaa

cilmi Baaris?.

Cilmi baaristu way nuucyo badan tahay wayna kala

duwantahay. Inta aan la bilaabin cilmi barista waxaa

haboon in la is waydiiyo.

Maxay tahay hadafka laga leeyahay cilmi baaristaan?

Cutubkaani waxaynu ku soo bandhigidonaa nuucyada

cilmi baariseed kuwooda ugu muhiimsan.

Cilmi Baaris Saafi ah (Pure Research)

Inta badan cilmi barista nuucaan ah waxaa loo sameyaa si

loo ogaado xog aas aas u ah cilmiga Sayniska. Marka la

samaynayo cilmi barista nuucan ah, hadafku ma ahan in la

adeegsado durbaba oo la dabaqo natiijadii ka soo baxday

cilmi barista, ee hadafku waxa uu yahay in la hurumariyo

 

cilmiga jiro, lacadeeyo lana sharaxo xiriirka ka dhaxeeyo

doorsoomayaasha (variables).

Hadafka cilmi baaristan waxaa kale uu noqon karaa in la

hurumariyo fahanka aqooneed ee aanu ka haysano dunida

aanu ku nool nahay.

Casharka 1 Cilmi Baarista (Research) Maxaa lagu qexaa

cilmi Baaris?.

Waxaa laga yabaa in uu qofka is waydiiyo, hadii aanan

cilmi barista xal toos ah loogu raadinayn dhib jiro ama

anan looga jawaabeyn su,aalo aan jawaab loohayn

xiligaas.

Maxaan lacag iyo waqti ugu luminaa, maxaanse isugu

dhibnaa? Jawaabtu waxay tahay, cilmi barista saafiga ah

(Pure) waxay aas aas u tahay cilmi barista oo dhan,

waxayna wadada u sii xartaa in la amba qaado waxa loo

yaqaano cilmi barista la dabaqay (Applied Research)

hadii aan la helin cilmi baaris saafi ah (Pure Research)

 

way adkanaysaa in la amba qaado cilmi barista la dabaqo

waana sil salad isku xiran.

Cilmi Baarista la dabaqo (Applied Research)

Guud ahaan, cilmi barista la dabaqo waxa loo amba qadaa

si looga jawaabo su, aalo aan jawaabtooda lahayn ama xal

loogu keeno dhibaato jirto. Inta badan hadafku waxaa uu

yahay in wax la qeexo ee ma ahan in la curiyo. Cilmi

barista nucaan ah waxaa aas aas u ah oo ay raad racdaa

cilmi barista saafiga ah.

Hadaba, su,asho waxay tahay. Muxuu yahay farqiga u

dhaxeeyo labada nuuc ee cilmi baariseed? Mida hore,

waxay ka caawisaa adanuhu in uu wax badan ka ogaado

dunida aynu ku nool nahay.

Halka cilmi baariska kale ay ka caawiso aadanuhu in uu

xal ugu raadiyo dhib jiro ama su,aalo aan jawaab loo

hayn.

 

Cilmi baaris waliba waxa ay

leedahay hadaf gaar ah oo lagu gaaro.

Waa muhiim in cilmi baaruhu yaqano nuuca cilmi

baariseed uu an baqadayo inta uusan howsha faraha

lagelin. Waana in cilmi baaruhu ogaado mida uu

hadafkiisa ku gaari karo. Waxaa marar badan dhacdo in la

amba qaado cilmi baaris hadana natiijadi ka soo baxday

ay miro dhal ahaan waydo amaba ay xiriir la yeelan

waydo hadafki lagalaa cilmi baarista, taasina waxaa loo

aneyaa in bilawgii hore, cilmu baaruhu uu san ogayn

nuuca cilmi baariseed ee ku haboon waxa uu donayo.

 

Qoralada soo sodo waxaan ku sharaxaynaa nuucyada

cilmi bariseed.

 

Cilmi baaris Sahmiyeed (Exploratory study)

Cilmi barista nucaan ah waxaa la sameyaa marka ay san

jirin wax horay looga qoray arintaan oo ay tahay marki

ugu horeysay ee lagu sameyo cilmi baaris. Cilmi baaristu

waxay isku dayaysaa in ay ogaato xog badan oo la

xiriirto arintaan madama ay tahay markii ugu horeysay ee

cilmi baaris nuucasi la sameeyo.

Darasad Sahmiyedku waa ay dabacsantahay (flexible)

waxaa lagu xalin karaa nucyada kala duwan ee su,aalaha

cilmi baarista sida (Sababta, Maxay, iyo Sidee). Cilmi

baaristu waxa ay isku dayaysaa in ay soo bandhigto xog

cusub iyadoo aysan jirin wax horay loo sii saadaaliyay

ama loo mala awaalay (hypothesis). Hadaba cilmi baaris

sahmiyeedka waxaa lagu soo kobaa sidan:-

 

In aqoon dheeraad ah iyo faah faahin laga helo waxa la

baaraayo

In la curiyo fikir cusub, iyo in la hurumariyo aragtiyaha

(theories)

In la curiyo malo awaal cusub (Hypothesis)

In wadada loo sii xaaro suurta galnimada in cilmi baaris

kale oo dheeri ah la amaba qaado

In la helo jiho macayim ah loo raaco daraasadaha

mustaqbalka

Cilmi Baaris Qeexineed (Descriptive research)

Cilmi baarista nucaan ah waxay qeexdaa arin gaar ah,

waxayna diirada saartaa waxa dhacaya hada. Sidoo kale

waxay diirada saartaa imisa jeer ayay horay u dhaceen

arimaha nuucaan ah. Darasada kama hadasho sababta ay

arin u dhacdo ama u dhacday intaba. Sababaha loo

ambaqaado darasadan nuucan ah way fara badan yihiin

 

waxaase ugu sii muhiimsan in la muujiyo xiriirka ka

dhaxeeyo doorsoomayaasha (Variables ).

Marka darasadan la amabaqadayo cilmi baaruhu waxaa

uu adeegsan karaa qidado kala duwan oo uu xogta ku soo

ururiyo. Waxaana ka mid ah qidadaha. In uu indho indheen

ku ururiyo xogta ama daraseen. Darasadu waxay u kuur

gashaa (xalada, dabeecadaha, dhaqanka iyo rayiga) ay

leyihiin koox gaar ah. Sidoo kale waxaa la adegsan karaa

waraysiyo kala duwan oo dadka lala yeelanayo.

Daarasada qeexida waa loo adegsan karaa hababka Taranka (quantitative) iyo Tayada (Qualitative) In la go,aamiyo

 

nooca la adegsanaayo waxay ku xirantahay su,allaha cilmi

baarista (Reseach Questions)

Cilmi Baaris Sharaxeed (Explanatory research)

Daraasada nuucaan ah waxay sharaxdaa sababta ay wax u

dhacayaaan, waxay qimaysaa waxa sababo xiriirka ka

dhaxeeyo doorsoomayaasha (Variables). Waxaa kaloo loo adegsadaa in lagu tijaabiyo xariirka ka dhaxeeyo mala

awaalka (Hypothesis) iyo samaynta ay isku yeelan

karaan doorsooma yaasha. Cilmbi baaris sharaxeed ku

waxay ka jawabtaa, sababta iyo sida ay wax u dhaceen.

Waxay raadraacdaa waxa sababa iyo samaynta xiriirka ka

dhaxeeyo labo doorsome.

 

Cilmi baaristan waxaa la amba qadaa marka xogta lahayo

ay yartahay lana rabo in la sii faah faahiyo xogtaas yar oo

la keeno faah faahin dheeri ah. Hadafki waxaa uu yahay

in la helo xog badan.

Cilmi Baaris Saadaalineed (Predictive research)

Cilmi baarista nuucaan ah waxay saadaalisaa

ifafaalaha mustaqbalka iyo suurta galinimada waxaas in

ay dhacaan. Cilmi baaristaan intabadan waxay ku

bilaabataa in la raadiyo waxa dhici doono iyadoo laga

qayaas qaadanayo wixi horay loo ogaa amaba horay u soo

dhacay. Cilmi barista nuucaan ah waxaa lagu lifaqaa

fasiraadi ay soo jeedisay cilmi baaris sharaxeedkii

(Explanatory research)

 

Waxaa muhiim ah in qofka uu doorto mowduuc uu aad u

xisaynayo uu diyaar u yahay in uu waqti iyo garaad uu ku

bixiyo.

Dooro mowduuc aad aqriskiisa ku raxaysanayso aadna

fahmayso xogtisa hoose . Waxaa haboon mowduuca la

doranayo in uu ahaado mid xiriir la leh noloshaada iyo

mustaqbalkaaga shaqo. Tusaale, hadii aad jeceshahay in

aad noqoto ganacsade ama aad tahay, mowduucaga ha

ahaado ganacsiga iyo wax la xiriro. Hadii aad rabto in aad

noqto siyaasi mowduucaga hala xiriiro siyaasada.

Mowduuca ha ahaado, mid aad horay wax uga soo

baratay oo aad course kiisa soo qadatay oo waliba aad

darajo fiican ka haysato natiijadiisa imtixaanka. Dooro

madooyinka aad A ka haysato oo aad ku raxaysanaysay

xiligi aad baranaysay. Haka dooran mowduuca maado aad

C ka hayso ama aad ku dhacday.

Samee waxa loo yaqaan (Brainstorming) aruuri rayiyo

kala duwan oo la xiriiro mowduca .Iska hubi in

mowduuca aad maamuli karto (managable) xogtiisane aad

heli karto

Aqri oo soo ururi xogbadan oo la xiriirto mowduuca aad

rabto in aad wax ka qorto

Marwaliba oo la dooranayo mowduuc waxaa haboon in la

iswaydiiyo su’alaha looyaqaan (5Ws) maxaan u doranaa

moducaan? Maxaa xiiso ah uu iileyahay aniga? Rayi

maka haystaa arimaha quseyo moducan?

Yuuquseyaa mowducan oo xogtiisaa laga helaa marka

xog ururiska la gaaro? Ka fogow mowducyada ay kugu

adkanayso in aad xogtooda hesho ama cida ay qusayso

aad awoodin in aad la kulanto.

Tusaale ahaan hadii xogta lagaaga bahanyahay in aad ka

soo ururiso madaxda ugu sarayso dalka sida

Madaxwaynaha iyo Ra,isul wasaraha iyo Wasirada.

Adigane adan ahayn siyaasi awood u leh in uu la kulmo

dadkaas.

 

Waxay kugu noqonee in ay waqti dheer kaa qadato ama in

aad ku guul daraysato. Marka ka taxadir cida

mowduucaaga uu higsanayo in uu ka helo xogta.

Waxaa kaloo muhiim ah in aad taqaano mowduca aad

wax ka qorayso qoraayaasha ugu waa wayn ee ugu

caansan. Qorayasha waxay shegaan cilmi baarista

mustaqbalka la rabo in la amba qaado ee quseeyo

mowducaas. (Future recommendation)

Ogow waxa ayihiin su,aalaha ugu waa wayn ee la iska

waydinayo mowducan? Majirtaa dood ka taagan

mowducan oo aan jawaab loohayn? Ma jirtaa oraahyo iyo

aryiyo kala duwan oo laga kala qabo mowducan oo la isku

qilaafsanyahay?

Hubi in mowducan uu meel ka

bananyahay (GAP)

Is waydii hadii aan doorto mowducan ma wuxu muhiim u

yahay gudaha, heer qaran mise heer caalami. Majiraa meel gaar ah uu bartilmaamaysanayo mowducaaga.

 

W/Q Murti iyo Maan-Gal