Waxaa sheekadan laa wadaagay dadweynah shiinah nin dhalinyaro ah markay taariikhdu ahayd 2018-02-25. waxaan ku soo gudbiyay aqoraal ahan arinkaan.

Waxaan soo gaarnay magaalada Hargeysa ee caasimada Somaliland duhurkii, kadib markii aan helnay hoteelka oo aan lacagtii ka badalnay, ayaanu qado tagnay.Makhaayado badan oo ku yaal magaalada Hargeysa ayaa darbiyada ku xardhan qoraallo qurxoon ama sawiro qurxoon oo lagu xardhay sii taxaddar aad badan. Waxaa ka mid ah hilibka lo'da iyo hilib digaaga, hilibka geela iyo kalluunka, khudra kalo badan iyo khudradda kala duwan, qaansooyin iyo fallaaro, ubaxyo iyo dhirta, iyo qoraalo soo dhaweyn ah.

Somaliland, ugu dambayntii uma baahni inaan cuno reer yurub, umana baahni inaan cuno rootiga qalalan.Waxaad cuni kartaa bariis cad oo cunto kasta leh, Waxaa la qalay oo la googooyay wan weyn oo raqiis ah kadib Calool xanuun badan ayaan kala kulmay Itobiya ugu dambayntii si fiican ayaa halkan loogu daaweyn.

Habeen baannu makhaayad ka cunaynay, afar nin oo yar yar oo dhaadheer oo dhuuban ayaa soo galay si ay noo soo dhoweeyaan.Waxay ku hadli karan af shiineys sii fiican, taas oo naga yaabisay.Si faahfaahsan waxaan ka gartay inay yihiin ardayda reer Somaliland ee wax ka barata Wuhan, Hanzhou iyo Nanjing.Waxay aad uga xunyihiin xaqiiqda ah in dalkooda aysan ogeyn inta badan dadka Shiinaha waxayna rajaynayaan inaan dib ugu laabano una sheegno dad badan oo Shiine ah in Somaliland ay tahay dal wanaagsan iyo nabadda.

In kasta oo xidhiidhka lama-taabtaanka ah ee kala dhexeeya Soomaaliya, haddana Somaliland waxay umuuqataa mid nabad badan, oo aan lahayn jawiga naxdinta leh ama waxaa ku dhiba, waxayna had iyo jeer arki kartaa dhoolla-caddaynta qurux badan ee ka muuqata dadka wejiyadooda waxay muujinayaan ilko caddan ah markay qoslayaan, Marka loo eego maqaarka madow iyoSocodka wadada, qof walba wuu ku faraxsan yahay inuu na salaamo.Laga soo bilaabo waayeelka ilaa caruurta, wadankani waa mid maskax furan.

Hoteelkeennu wuxuu ku yaal daaruurah Waddada madax banaan.Daaruurah waa wado weyn oo dhex marta badhtamaha magaalada Hargeysa waana malaha wadada ugu dadka badan, in kasta oo ay u egtahay waddo weyn oo ku taal magaalo caadi ah oo ku taal Shiinaha.Badhtamaha wadada weyn waa waddo laami ah oo leh laba haad oo keliya.Waxaa jira wadooyin wasakh ah labada dhinac ee wadada weyn iyadoo gawaarida qaar ay yaallan wadada carrada ah ama ciida.Wadada waxaa ku yaal hoteelo, maqaayado iyo dukaamo kala duwan.Xafiiska duulimaadku wuxuu ku yaal meel muuqaal ahaan ka soo horjeedka hudheelkeen dagennahay.Barxada dhexe sidoo kale waxay ku taal cidhifka Wadada banaan. Waxaa barxada taala taallo lagu xusayo waxyeelada tirada badan ee dadka rayidka ah ka soo gaadhay ciidamadii dawlada Somaliya ee duqeeyay magaalada Hargeysa 1988.Saldhigga taallada way u dhawdahay waxaa ku xardhan sawir muujinaya goobta qaraxa ama dhibkii uu ka dhacay (qaab la mid ah kan ay ku qoreen makhaayada), dusha sarena waxaa ku xardhan farshaxanka duqeymaha diyaaradda.

Adoo dhex lugeynaya aagga magaalada Hargeysa, ayaa mararka qaar waxaad arkaysaa riyo si xur ah ugu warwareegaya badhtamaha wadada, waxaad kaloo la kulmaysaa rag dhallinyaro ah oo qaan gaadh ah oo si tartiib tartiib ah u wata gaari dameerro, iyo haween ku labisan dharka muslimiinta oo ay wejigooda muujinayaan.Wadamada Muslimiinta ah ee aan soo maray, dharka ay xidhaan dumarka reer Somaliland ayaa leh midabada ugu hodansan oo quxur badan waan dumar wanaagsan, ma aha oo kaliya madow, laakiin sidoo kale casaan, oranji, huruud, cagaar, buluug iyo cassan, dharka qaar xitaa ma ahan midabbo adag, waxaana jira qaababka qaar oo u gara soomaaliland.

Waxaa jira xafiis sarif ah oo si gaar ah loo maamulo masaafo kasta oo aad marto waxaa ku yaal sariflayaal banaanka fadhiya. Hal doolarka Mareykanka ah ayaa lagu beddeli karaa 7,200 oo shilinka Somaliland ah, halka waraaqaha lacagta ee Somaliland ay haystaan oo keliya seddex qaybood oo kala ah 500, 1,000, iyo 5,000. 1,000 shillin ayaa ah kuwa ugu badan ee la isticmaalo.waan lacag badan.Sababtoo ah lacagtu qiimo ma leh, waxaannu inta badan ku haysannaa jeebabka lacagtooda waxoogaa lacag ah.Waxay qaadataa daraasiin go'yaal ah in la qaato lacagta.Xilliga lacagta la tirinayo waxaa ugu xiisaha badan qabka loo tirinayo, taas oo dadka ka dhigaysa inay ku milmaan khiyaali ah inay haystan bilyaneerada xaq ah waa lacag badan oo qiimo lahayn.Haddii aad iibsanayso dameer ama lo ', ma inaad qaadataa jawaano yar oo lacagah ku qaadato weyan?

Marka lagu daro xafiisyada sarrifka lacagaha ee go'an, waxaa sidoo kale jira dhibco is-weydaarsi lacag-bedbeddel ah oo ku yaal Waddada Madax-bannaan.Si kastaba ha noqotee, si ka duwan kuwa waratada ah ee ku meeraysta suuqa madow ee dalal kale, waxay inta badan hortooda dhigaan bir weyn oo qaabkeedu yahay afar-jibbaaran afar geesle ah, xirmooyinna waraaqo lacag ah ayaa lagu dhejiyaa birta.Waratadu ama sarif lahu waxay fadhiistaan gadaasha birta.

Markii ugu horaysay ee aanu nimid magaalada hargeysa maalintii u horaysay, waxaan ku badalanay lacag meeshaas oo kale ah.Milkiilaha dukaanka waa nin kaftan badan oo dhuuban, maqaarkiisu aad ayuu u madoobaa, wuu ka madowyahay dadka kale ee wadada maraya, wuxuu u madow yahay sida digada lo'da, laakiin dhoolla caddeyntiisu waa sida ubax oo kale.Waxaan ku gorgortami jirnay inta u dhaxeysa hal doolar illaa 7,200 oo shilinka Somaliland ah ama 7,300 oo shilinka Somaliland ah.Wuxuu yidhi dhamaanteed mahadsanid safar salaama, in kastoo mararka qaar ay tahay uun dhowr senti inaad faraqa ku qaadato.

Nin yaraa ayaa wuxuu ku tiirsaday isagoo dhoola cadeynaya oo wareegaya siidi dabaysha.Waxay ahayd arin aad u lama filaan ah oo xiisa badan leh inay wuxuu ku faraxsanyahay la kulmay shisheeye ajnabiga. Wuu i yeedhay oo wuxuu igu yidhi (aan sawir kula gallo): "Waxaad tihiin Shiinuhu aad baad hodan u tihiin oo waad u danaynaysaan lacagta. Waad aragtaa, carruurteenu ma haystaan lacag ay dharka ku iibsadaan, dadka qaar wali cunto ma haystaan, iyaguna Nolol aad u liidata ku jira. "Wuxuu yidhi macno ayey ii sameysay, hadal la'aan ayaan ahaa oo waxaan oggolaaday sicirkiisa sarifka ee awalba macquul ahaa.Dhacdadan ka dib, waxaan go'aansaday inaan ka takhaluso taxaddar la'aanta safarka. Maadaama aysan dadka maxalliga ahi si ula kac ah kor ugu qaadin qiimihii sarifka sababtoo ah waxaan ahay ajnabi, waxaan isku dayi lahaa inaan la gorgortami karo lakiinse dad ka soomaaliland waa dad dacad ah.

Marka la barbardhigo suuqa lacagta lagu sarrifo ee ku taal bartamaha magaalada, barta sarrifka lacagta ee waddada weyn ee hargeysa.Suuqa lacagta ee Hargeysa waa muuqaal qurxoon oo aan caadi ahayn.Dadku waxay xirxireen warqado lacag ah oo xirmooyin ah oo ku yaal suqqa dhexdisa.Waxaa jira taraafiko badan oo hareeraha ah, laakiin ma jiraan ilaalo waardiye ah, ma jiro booliis, ma jiraan kuwa kaleba. lacag aad u fara badan ama jumlo ayaa la dhigaa si aad u badan.Lacagtaasi hadda lacag maahan, waxay umuuqatay inay adagtahay in laqabto. Dad ajanib ah waxaan arkay laba dalxiisayaal ah oo aan arkay oo aan sifiican u eegin halkaa ka ymimaday ama dalkood, qof kastaa si caadi ah ayuu udhaafay.

Qoraallada lacagta lagu qoro ee Somaliland ma aha wax cusub, lacagah qaar baa madhaysiida loo isticmaalay badan kaydu, qaarna geeska ayaa ka maqan, laakiin tani saamayn kuma yeelanayso isticmaalka.Dabcan, noqoshada waa arrin kale.Waxaa i aaminay saaxiib, waxaan aadayaa bangiga si aan u beddelo waraaqo cusub oo lacag ah.Iridda bangiga, nin baa riixayay gaari-gacmeed ay ka buuxaan waraaqo lacag ah!Waxaan kaliya ku arkay gawaarida noocan oo kale ah goobaha dhismaha.Waxaa loo isticmaali jiray in lagu qaado gadhi gacan, laakiin hada lebenkaasi dhamaantood waxay noqdeen lacag, lacag is dulsaar!Waa wada 5000 shillin!Tani waa gaariga xamuulka qaada ee Somaliland.Gaadhigii lacagta siday ayuu albaabka dhigay, lacagtiina wuxuu ku raray bajaaj isagoo u raray bangiga sidii leben.Runtii waan aamusay.

Waxaan tagay saldhigga booliiska si aan ula tashanno inan tago Las Geel.Yvonne waa Canadian u dhalatay dalka Canada waana dhaqtar waxayna tagtaa isbitaalka kuyaala wadanka Uganda si ay ushaqeyso sanad badhkeed sanadkasta.Markan waxay uga faa’iideysatay wakhtiga fasaxa inay ku safarto Itoobiya, Somaliland iyo Jabuuti.Waxaan fadhiisanay maqaaxida galabtii oo dhan, fiidkiina waxay nagu casuuntay cunto.Yvonne waxay soo uruurisay cunnadii soo hartay oo waxay siisay darbi jif iyo masaakiintawadada dhinaceeda joogay.

Las Geel waa goob taariikh hore loogu qoro oo petroglyph ah kahor intaadan aadin waxaad ubaahantahay inaad ruqsad ka hesho xafiiska dalxiiska - runtiina waa tigidh qiimihiisu yahay 25 doolar.Yvonne mar hore ayey tagtay, waxayna noo sheegtay cinwaanka xafiiska dalxiiska.Waxaan u tagnay inaanu helno ogolaanshaha subaxnimadii hore, laakiin ma weydiisan xafiiska dalxiiska inuu naga caawiyo inaan baabuur la hadalno.

Waxaan go'aansanay inaan kaligeen kireysano gaari.Waxaan wadada dhinaceeda kula kulmay darawal gadhi wata, wuuna iga ogolaaday inuu halkaa na geeyo qiimah ku kireysan oo ah $ 40.Si kastaba ha noqotee, ka dib markii uu na geeyay makhaayad aan kaqadeynay, waa uu beddelay fikirkiisii wuxuuna ka dhigay qiimaha $ 50.Dabcan aad baan u xanaaqnay oo waan iska indhatirnay oo waxaan u diyaar garownay inaan mar kale gaari raadinno.

Meeshani waa waddada weyn, raadinta baabuurna waa shaqo adag.Socod dheer kadib oo aan dhowr qof wax waydiinay, aakhirkii waxaan la kulanay wiil dhalinyaro ah oo wax ku bartay Shiinaha wuxuuna naga caawiyay inaan helno gaari gaar loo leeyahay.Laakiin gaadhigii ayaa jabay. Waxaan hore u bixinay lacagtii hagaajinta taayirada, waxaanan sugaynay muddo kooban intaanan ugu dambayn wadada ku sii soconay.Cimilada Somaliland ayaa sii xumaysay xanaaqayga waxaanan u muuqday inan xanaaqsanahay.Ninkii dhalinyarada ahaa uu i qalbi qaboojiyay wuxuuna igu yiri: "Tani waa Afrika!"

Tani waxay i xasuusinaysaa sheeko uu saaxiibkay ii sheegay.Saaxiibkiis oo safar shaqo ugu maqnaa Afrika ayaa nin madow oo maxalli ah u kireystay inuu waardiye ka noqdo sababo nabadgelyo awgood.Habeen walba markii uu hurdo, waardiyihii madoobaa ee madow ayaa istaagay banaanka si uu u daawado habeenka.Markuu subax soo toosay, wuxuu ogaaday in laptop-kii iyo taleefankii gacanta ee qolka ku jiray ay maqnaayeen, ilaaladii madoobaa ee madoobaday .Marka si dhakhso leh ayuu uga warbixiyay dambiga.Si xamaasad leh ayuu booliska ugu sheegay dhacdadiisa naxdinta leh, laakiin booliska ayaa sanka farta ku fiiqay oo cod dheer ugu sheegay: "kani waa nolosha!"

Haa, kani waa Afrika.Dhammaan ifafaalooyinka aan macquul ahayn waxaa si macquul ah u sharxi kara "Tani waa Afrika!"Dhammaan cabashooyinka waxaa lagu qancin karaa "Tani waa nolosha!"Looma baahna in la cawdo.Socdaalka Afrika, waa inaan la qabsanaa Afrika.

Sawirada dhagaxa ah ee Las Geel waxay ku yaalliin wejiga dhagaxa buuraha, oo ay ku wareegsan yihiin baadi ballaadhan.Petroglyphs dhammaantood waa midabbo, waxaana lagu rinjiyeeyay qaababka xayawaanka.Qaabku maahan mid murugsan, sida ay ku xardhan yihiin qoraallada ardayda dhigata dugsiga hoose, laakiin tixgelinta in ay tahay shaqo aadanaha ee xilligii Neolithic-ka oo si wanaagsan loo ilaaliyay ilaa maantadan la joogo, waa ku filan tahay in dadka laga naxo.Tani waxay ugu yaraan muujineysaa in xilliyadii fogaa ee dadku awoodi kari waayeen inay is daboolaan oo wax cunaan, insaanku wuxuu bilaabay inuu sahamiyaan farshaxanka, farshaxankuna waa u waarayaa.Baadhitaanka aadanaha ee quruxda waligeed ma joogsan.

waxay isu diyaarinyaa inay ka duulo dalk Somaliland, anigo soo afjaray safarkii aan ku joogay Afrika goor hore.Dhibaatada iga haysata safarka Afrika ayaa iga badisay wixii aan ka filanayay, waxayna go’aanaday inaysan cagaha dhigin Afrika laba sano gudahood. waxaan lahaa qorshooyin aan isku dhiibo habeenno badan, laakiin waxaan naftayda u sheegay inaanan joojin karin.Iftiinka iyo Rajada Wanaagsan wali wuu ku ifayaa safarkayga, dhibka iyo kalinimadana wali aniga ayaa ila socda.Intii aan la tartamayay, quruxda cirka iyo dhulku sidoo kale way badnaayeen oo lama joojin karo.Dhammaantood waxay ka mid yihiin safarka.

waxaan ku soo gunaanadaya hadalkayga: Soomaalinad waa dal nabad ah, lakiin waxkasta waxaa iska leh dadganacsatoah waxkastan waa waxaa gaar loo leeyahay tusaale ahan:

1. leydh sii gaar ah ayaa loo leeyahay

2. Biyah dad ayaa ka ganacsada

3. Bangiyada dad gaar ah ayaa isk leh (marka laga reeb hal bangi)

4. gaadiidka dadweynaha dad gaar ah ayaa iska leh

5. Companyaad teleefoonad dad gaar ah ayaa iska leh

6. musqusha dadweynaha dad gaar ayaa iska leh oo waa lacag.

Marka wax walibaa waa waxaa sii gaar ah loo leeyhay chancka ganacsiga ayaa aad u badan lakiin waa dad iyo dal wanaagsan oo nabad ah, lakiinse dhinaca hoganka ee dawladdah waxaa ka jiraa danah garka ah iyo hay’addah shaqaalah dawladdah inay ka shaqeyn dano u gaar tii dawladda iyo tii dalka ayaa meesha ka maqaan.

W/Q Dr. Abdilahi Ismail Abdilahi. (School of African Studies, Beijing Foreign Studies  University, China).