Sidee Looga Gudbi Karaa Caqabadaha Haysta Hannaanka Waxbarasahda Soomaaliya?
Waxabarashu
waa furaha horumarka bulsho. Waddan kasta oo aduunka horumar gaaray, waxbarasho
tayo leh ayuu ku gaaray. Marka dhib dhaqan-dhaqaale ama siyaasadeed ku yimaado
dawalad, xal u helista arintaas lasoo daristay waxay ku furdaamiyaan waxbarasho
hufan oo sal adag ku fadhida. Haddii si kale loo dhigo, waxbarasho aan dhidibo
adag ku taagnayn, waa meesha ugu horaysa oo ay Ummadi, Qaran ama Dawladi ka
bur-burto. Sidaa darteed, nidaamka waxbarasho ee hagaagsani wuxuu marwalba
horseedaa horumar, halka marka la barbar dhigo waxbarasho aan tayo lahayni
horseedo waddada bur-burka dowladnimo iyo mid qaranimoba.
Sannadihii ugu dabeeyay, Soomaliya
waxay qaaday talaaboyin fiican oo lagu hagaajinayo waxbarashada Dalka.
Sanadihii 2014 ilaa 2015 kii Machadka Cilmi Baarista Heritage ee fadhigiisu
yahay Muqdisho waxuu sameeyay cilmi-baaris balaaran oo loogu kuur galayay
caqabadaha haysta waxbarashadda Soomaaliya. Cilmi-baaristaas waxaan ka ahaa
garwadeen, waxayna soo bandhigtay caqabadihii jiray markaa oo aad u tiro
badnaa.
Caqabadahaas waxaa ka mid ahaa isdhex
yaac dhinaca manhajka- text books. Wakhtigaas waxaa jiray manaahij tiro badan
oo waddanka dibadiisa laga soo waariday. Taalaabooyinka aamaanta mudan ee ay
Xukuumada hadda jirta ee Soomaaliya qaaday waxaa ugu horeeya in manaahijtii
faraha badnaa ay meesha ka saartay, amaba ay kasii baxayaan.
Waxaa kaloo ka mid ah kordhinta
miisaaniyadda Waxbarashadda, isku day looqaaday tayaynta macalimiinta,
diyaarinta siyaasadda waxbarasho iyo taynta tacliinta sare-higher education. In
kastoo waxbadan arrintaasi tartay, haddana Soomaaliya wali waxaa u dhiman howlo
balaaran oo baaxad weyn leh markay timaado in waxbarashada si qoto dheer leh
loo tayeeyo, loona sharciyeeyo .
Talaabooyinkaas mida ugu muhiimsan waa dajinta Manhaj Qaran (national curriculum).
Manhaj dajinta
Manhaj waxa uu ka kooban yahay unugyo isku xidhan oo ay ugu horayso falsafad waxbarasho, ulajeedada ama hadaf waxbarasho, maadooyinka (texbook/contents), tababarka macalinka iyo imtixaanadda (assessment and evaluation). Intaas oo wada socda ayaa ah manhaj dhamaystiran. Manhajku waa warshad soo saaraysa jiil cusub oo hagi kara horumarna u horseedi kara waddanka.
Dajinta manhadka waxbarasho ee Dalka
waxaan gooni la noqon karin Wasaaradda Waxabarashada oo kaliya. Go'aanka arday
noocee ah ayay tahay inay waxbarashada dalku soo saarto waa mid ay tahay inay u
dhaxayso dhamaan saamileyda waxbarashadda ee Dalka.
Saamileydaa waxaa ugu horeeya Dowlad Goboleedyada, Daladaha wabarashada, Aqoon-yahanada iyo culumaa'udiinka. Arinkan waxaa muhiim ka sii dhigaya xaaladda Soomaaliya oo haatan ka soo baxaysa bur-bur. Sidaas darteen waxaa muhiim ah in waxbarashadu noqoto mid waddanka gaarsiisa horumar, dhaydana boogaha bulshada ka soo gaaray burburkii. Taasi waxay imaan oo kaliya marka dajinta manhajka-gaar ahaan falsafadda iyo ulajeedada waxbarashdu ay noqdaan mid la isla ogolyahay.
Hadii aan tusaale u soo qaadano
waddamadda kasoo baxaya dagaalada sokeeye waxay la kulmaan su'aalo laxidhiidha
maadooyinka in barashadooda laxoojiyo mudan iyo kuwa ayba tahay inaan ardayda
labarin. Maadada taariikhdu waxay ka mid tahay maadooyinka muranka dhaliya oo
ay tahay in go'aan laga gaaro in ardayda loodhigo iyo in kale. Go'aan ka
gaarista arinkani waa in ay noqoto mid wada-ogol ah.
Rwanda oo bilowgii ilaa
bartamihii 1990 kii soo martay dagaal sokeeye oo qaraar, madaxdii waddankaas
hogaanka uqabatay dagaalkii sokeeye kadib waxay go'aan sadeen inaan maadada
taariikhda labarin ardayda mudo 10 sano ah.
Waxaa marar badan dhacda in
muranka sida uu waddan u baro ardaydiisa maadada taariikhdiisa ay ka gudubto
xadka caalamiga oo ay taabato waddama dariska la ah. Sida middii dhexmartay,
ilaa haatanna taagan, Dawladda Japan oo dhinac ah iyo Koonfurta Kuuriya iyo
Shiinaha oo dhinac ah.
Koonfurta Kuuriya iyo Shiinaha
ayaa qaba in manhajka waddanka Japan-gaar ahaan maadada taariikhdu ayna run ka
sheegin falalkii qalafsanaa ee Boqortooyada Japan kula kacday wadamadaas
bilowgii ilaa bartamihii qarningii labatanaad.
Inta aan anigu ogahay
taalaabooyinka ay Wassaradu qaaday kuma jiraan dajinta manhaj buuxa. Wasaaradu
waxay midaysay manaahijtii (texbooks) kale duwanaa ee dalka ka jiray, waana
arrin horumar ah.
Laakin wali talaabo umaysan qaadin samaynta manhaj dhamaystiran. Waxaa kale oo ay diyaarisay sayaasadii waxabarashadda oo howsheedu soo socotay intii mudo ah, ilaa iyo hadase mayna soo bandhigin lama wadaagin shacabka.
Shuruucda waxbarasho
Siday dad badan lawada socdaan waxaa mudo soo socday khilaaf xoogan oo u dhexeeya Dawlad-goboleedka Puntland iyo Wasaaradda Waxbarashada kaas oo salka ku haya ka qaybgalka ardayda ku sugan maamulkaas imtixaanaadka qaran.
Tani waxay keentay in ardayda
ku sugan maamulka Puntland aysan galin imitaanadkii ey wasaaradu gadhwadeenka
ka ahayd.
Ulajeedadaydu ma ahan inaan ku
dhawaaqo cida saxan iyo mida qaldan waase inaan tilmaamo in khaliifan uu salka
ku hayo maqnaansha shuruuc waxbarasho iyo Dustuurka Qabyadda ah oon kale cadayn
kalana qeexin awaddaha waxbarasho ee Dawladda dhexe iyo tan
maamul-goboleedyadda.
Khalaafka Puntland iyo Wasaaradda waxbashadu oo dhibka ugu badani uu ka soo gaadhayo ardayda Soomaaliyeed ee kusugan deegaanadda Puntland ma noqon doono xiliaafkii ugu daybeeyay ee dhex maro Dawladda Dhexe iyo Dadladaha xubnaha ka ah hadii aan si dag-dag ah loo helin shuruc waxbarasho.
Dhamaystirka Dustuurku wakhti ayay u
baahan tahay, intaas kahorse waxaa Wasaarada saaran soo saarida shuruucda
waxbarasho. Soomaaliya waa wadanka kaliya een dunidda lahayn shuruuc waxbarasho
oo kala hagta. Waxaan la socdaa inay Wasaaradu galisay da'daal laxiriira
siyaasadda waxbarashadda iyo shuruucda, laakin wax ilaa iyo iminka dhamays
tiran ma jiraan intaan ogahay. Samaynta siyaasadda waxbarashada iyo shuruucdu
waxay sidoo kale u baahan yihiin in wadatashi lala sameeyo dhamaan maamul
goboleedyadda dalka, laankiinse waa in wasaaraddu garwadeen ka tahay.
Gabo-gabadii
Inkasta oo Soomaaliya ay ka jirto
caqabado baaxsan oo laxidhiidha wabxarashadda, shacabka iyo Dawladuba waxay
dareensan yihiin muhimadda ay waxbarashaddu leedahay.
Wasiirka Waxbarashadda, Hidaha iyo
Tacliinta Sare, Mudane C/Laahi wuxuu ku amaanan yahay in doodii waxbarasha uu
banaanka keenay ayna noqotay mid sii xoojisan dareenka shacabka ee laxidhiidha
baahiyaha waxbarasho.
Si geedi socodka uu u noqdo mid taabo
gal ah waxaa muhiim ah in Wasaaradu dar-dar dadaalkeeda laxidhiidha manhadjar
dajinta, soo saaridda siyaasaddaha iyo shuruucda waxbarasha Dalka ayadoo
wadatashi balaadhan kala samaynaysa dhamaan sahmilaydda arimaha waxbarashadda
oy ugu horeeyaan maamul goboleedyadu.
W/Q Dr CAbdulaahi Sheekh Adan, Cilmi baadhe arimaha waxbarashadda: @muqadin
BBC